Адкуль наш род

7. Вывучы і раскажы на памяць верш Максіма Багдановіча «Перапісчык».

8. Чаму палачане бераглі свайго маленькага князя Брачыслава?

9. У якіх бітвах перамог князь Брачыслаў? 

10. Якія гарады Брачыслаў далучыў да сваёй дзяржавы? Які беларускі горад названы ў яго гонар?

11. Якія ты ведаеш старажытныя беларускія імёны?

Усяслаў Чарадзей

Князь-чараўнік

Князь Усяслаў — не толькі самы славуты з валадароў Полацкай дзяржавы, але і самы загадкавы. Летапісы кажуць, што ён нарадзіўся ад чаравання.

Нашыя продкі верылі, што Усяслаў мог ператварацца ў шэрага ваўка, у яснага сокала або ў тура з залатымі рагамі. У адным старажытным творы, які называецца «Слова пра паход Ігаравы», напісана, што Усяслаў Чарадзей спрачаўся з самім богам сонца Хорсам.

Шмат чаго казалі людзі пра полацкага князя. З Кіева ён нібыта чуў, як у Полацку звоняць званы. Мог прадказаць будучыню. Мог, перакінуўшыся ў ваўка, за адну ноч абабегчы ўсю сваю вялікую дзяржаву.

Усе гэтыя быліны і паданні беларусы склалі таму, што Усяслаў сапраўды быў чалавек незвычайны: мудры, дужы і смелы. Ён часта трапляў у складанае становішча, але заўсёды ўдала выходзіў з яго.

Сафійскі сабор

У летапісах гаворыцца, што князь праліў шмат варожай крыві. Але большую частку свайго доўгага валадарання Усяслаў жыў з суседнімі княствамі ў згодзе і займаўся мірнымі клопатамі. Ён загадаў узвесці ў Полацку Сафійскі сабор. Хтосьці з вас, напэўна, бачыў яго на малюнках і фатаграфіях, а камусьці пашчасціла ўжо быць у Полацку і пабачыць наш славуты храм ва ўсёй ягонай прыгажосці.

Сабор называюць Сафійскім, бо яго збудавалі ў гонар святой Сафіі. У перакладзе з грэцкай мовы гэтае імя азначае “мудрасць”.

Велічны гмах на стромкім беразе Дзвіны будавалі ўсёй грамадой. Гэта быў першы каменны храм у Полацку, а магчыма, і ва ўсёй Беларусі. Ён меў сем купалаў з пазалочанымі крыжамі. Знадворку храмы тады не атынкоўвалі і не бялілі, а таму сцены ў сабора былі не белыя, як сёння, а паласатыя: пласты цэглы і камянёў чаргаваліся з пластамі будаўнічай рошчыны.

Следам за будаўнікамі ў сабор прыйшлі мастакі. Яны размалявалі сцены казачна багатымі колерамі: смарагдава-зялёным, залацістым, чырвоным... З гэтых малюнкаў, што называюцца фрэскамі, глядзелі святыя ва ўрачыстым адзенні.

Падлогу майстры выклалі з рознакаляровых плітак, і яна была падобная на дзівосны кілім. У высокія вузкія вокны лілося сонечнае святло, а са столі галоўнага купала пазіраў з фрэскі сам Ісус Хрыстос.

У Сафійскім саборы не толькі маліліся Богу. Палачане прымалі там замежных паслоў, абвяшчалі вайну і падпісвалі мір, захоўвалі бібліятэку, якую пачаў збіраць яшчэ князь Ізяслаў. Вучоныя манахі старанна выводзілі тут радкі Полацкага летапісу. Пад сценамі сабора гараджане збіраліся на свае агульныя сходы, што называліся вечам. Там вырашаліся галоўныя дзяржаўныя справы. Веча магло нават выгнаць князя і запрасіць іншага.

На землях усходніх славянаў Сафійскія саборы, апрача Полацка, былі яшчэ ў Кіеве і ў Ноўгарадзе — у трох найбольш буйных і магутных гарадах. Полацкі сабор можна назваць сэрцам старажытнай беларускай дзяржавы.

Ворагі Беларусі няраз хацелі разбурыць яго. Сабор давялося некалькі разоў перабудоўваць, і сёння ён зусім не такі, як за князем Усяславам. На пакладзеным у парозе храма вялікім камені старажытныя будаўнікі напісалі свае імёны: Давыд, Тума, Мікула, Копысь... Гэты камень знайшлі археолагі, і ён стаў музейным экспанатам.

Палачане з любоўю называюць Сафійскі сабор проста Сафіяй або Сафійкай, а пісьменнікі параўноўваюць з белым караблём, што плыве ў чыстым блакітным небе над Дзвіною.

Бітва на Нямізе

Усяслаў Чарадзей праславіўся і сваімі ваеннымі подзвігамі. Сабраўшы моцную дружыну, ён перамог войска ноўгарадцаў, загадаў зняць з ноўгарадскай Сафіі званы і прывезці іх у Полацак. Потым Чарадзей зрабіў яшчэ адзін удалы паход на землі, дзе жыла літва.

Поспехі палачанаў страшэнна напалохалі іхніх ворагаў. Трое сыноў Яраслава Мудрага на чале з кіеўскім князем Ізяславам напалі на Менск. Горад быў спалены, усіх мужчынаў пасеклі, а жанчын і дзяцей забралі ў палон.

Усяслаў не мог дазволіць варожай дружыне прарвацца ў глыбіню Полацкай дзяржавы. Два войскі сышліся паблізу Менска на рацэ Нямізе. Цэлы тыдзень яны, ашчацініўшыся дзідамі, стаялі насупраць адно аднаго ў глыбокім снезе, а тады князь Чарадзей падняў над галавою руку з мячом, і закіпела бітва. Звінелі мячы, ламаліся ад смяротных удараў дзіды, застывала на снезе гарачая кроў. Старажытны паэт напісаў пра тую сечу:

Нямігі крывавыя берагі

не збожжам былі засеяны зноў —

засеяны косцьмі рускіх сыноў.