Дарц

XIapa тIаьххьара шо Iедалехьара зен-зулам ца хуьлуш, цо дукха са ца гатдеш, чекхделира Гати-Юьртахь. Йуьртара Iедал а CaьIaдaн а, цуьнан бартахойн а карахь дисира. Цаьрца-м ларабора гатийуьртахой, амма царал лакхарчу Iедалца къийса ницкъ бацара. Цундела уьш тIетаьIIина бIаьстенна йалташ ден кечлуш бара. Кагделла йа мортдоьлла делахь, ворданан дукъ, аьрша, йалкха, чкъург-милк, цергаш хуьйцура йа тойора. Гота, нох, мекханаш кечдора. Ворданан а, готанан а чкъургашна долчо силам, доцчо йоькаш хьоькхура. Стерчашна, бугIанашна алссам докъар а, хIоъ а луш, цаьрга садоIуьйтура.

Йуьртара дIасаваханчо йа дIасара вогIуш, йуьртахула чекхволучо деана керла хабарш дийцаре деш, суьйранна пхьоьханахь тIаьххьалц хIуьттий а, xoвший а Iара. Бакъду, и хабарш кхуза кхачале тIедеттий а, дестадой а хуьлура. Цхьадерш цхьа а бух боцуш, шайггара кхуллий а карадора.

Гуьмсан базарахь хилларг ма-дарра хаьара гатийуьртахошна. Кхузара масех стаг нисвеллера цигахь, кхоьш йохка ваханчу мискачу Дургин багара массо а церг а йаьккхинера, лерг а датIийнера. Йаьхна цергаш а, датIийна лерг а новкъа дацара цунна, дагахьбаллам бинарш цигахь йайна ши гали кхоьш йара.

Амма хIокху тIаьххьарчу иттех дийнахь массанхьа а даьржинчу цхьана эладитано сагатдинера массеран а. Областан сардалан омра ду, бохура, Зеламха а, обаргаш а, къуй а, талорхой а, кхиболу зуламхой а схьалеца йа байъий дIабаха, нохчашкара а, гIалгIашкара а герз дIадаккха аьлла. И тайпа омраш-м хьалха а хиллера дуккха а. Амма и омра кхочушдан хIинца цхьа шатайпа къиза эскар вовшахтоьхна, Гуьмсехь адамаш дайъинарш а, маситтанна чевнаш йинарш а оцу эскарера салтий а, гIалагIазкхий а бу, бохура.

Селхана дуьйна йуьртахь дуьйцуш дара и омра йуьртдега СаьIаде кхаьчна, пIерасканан дийнахь иза нахана довзуьйтур ду бохуш.

Тахана рузба чекхдаьлча, нахе маьждиган майданахь совцар дийхира молла Хьуьсас. Йуьртара массо а боьрша стаг рузбане веанера тахана, цара йуьзира майда. Ишттачу гIуллакхна аьлла, кертан йохалла охьадехкинчу дукъош тIе охьахевшира баккхий нах Iела, Ахьмад, Аьрсамирза, Лopca, кхин масех а. Бисинарш ирахь лаьттара. Нах дIанисбелла, ладоьгIна севцча, СаьIад вистхилира:

– Шуна ма-хаъара, хабарш ду лелаш, обаргаш, кхиболу зуламхой схьалецалурш леца, цалецалурш байа, нохчашкара герз дIадаккха аьлла, областан сардалан омра ду бохуш. И омра тхоьга схьакхаьчна. Иза йарташкахь нахе дIакхайкхор йуьртдайшна тIедиллина. Цул совнаха, и омра кхочушдар тIедиллинчу эскаран коьртехь волчу эпсаро ша и болх болабале нохчашка кхайкхам бина. Сардалан омре а, оцу эпсаран кхайкхаме а ладугIур ду аш.

Гонна йукъаваьлла Iабди, шен карарчу газетах цхьаъ даржа а дина, йовхарш тоьхна аз а тодина, омра деша вуьйлира:

«ОМРА №16

1909 ШЕРАН 17 МАРТ. БУРИТIА

Со хIокху областан начальникан дарже хIоттавале суна дукхазза а хезнера, кхузахь къинхьегаман бахархой машаре баха ца буьтуш, массанхьа а къоланаш, талораш, адамаш дайар ду бохуш. Баккъал а аьлча, хIетахь со ца тешара оцу хабарех. Амма хIинца, сайна областера хьал девзича, ас халахетарца мукIарло до и хабарш къаьхьа бакъдерг хиларна. Суна хиира, герзашца кечйеллачу разбойникийн гIеранаша, къоланаш, талораш деш, адамаш дойуш, къаьст-къаьстинчу нехан а, дийнна йартийн а дохнан бажа, говрийн реманаш, жаш дуьгуш хилар. Аьчганекъашна, станцешна тIелеташ, цIерпошташ талош, адамаш дойуш хилар. Шаьш лецна нах цара къиза бойуш, майранашна, дайшна, вежаршна хьалха цара зударий сийсазбеш хилар. Мелла а таро йолу нах йийсаре а буьгуш, царна тIера ахчанаш дохуш хилар. Ишттачу хьелашкахь машар, синтем, кхерамазалла, машаре къинхетам хир бу бохучуьнга догдохийла а ца хуьлу. Разбойникийн гIеранех, зуламхойх, талорхойх шайн синош а, бахамаш а ларбан гIалагIазкхийн мелла а ницкъ бу. Шаьш а, шайн бахамаш а разбойникех, зуламхойх ларбан ницкъ боцу оьрсийн ахархой а, немцойн колонисташ а дуккха а барамехь дIауьду Теркан областера. Лаьттан, дохнан долахой а, арендаторш а, шайн бахамаш дIа а туьйсуш, гIаланашка уьду. Шен бахаман, долаллин да а хилла, охьахаа ца ваьхьа цхьа а. Цундела промышленность а, махлелор а хIора шарахь лахлуш ду хIокху махкахь. Мохк дено-дено къийлуш бу. Кхана ша дийна вуьсург хиларх, шен бахам талоза буьсург хиларх тешаш цхьа а стаг вац. Иштта хьал пачхьалкхо ловр ду бохург бакъ дац. Цуьнан Воккхалло императоро халкъан хьашташ кхочушдан, махкахь машар, синтем ларбан хIокху областан коьрте хIоттийнчу ас сайн сийлахь декхар лору зуламхошна законехь догIу нийса а, луьра а таIзар дарца, и зуламаш орамца бухдаьхна, тIаьххьара а, гуттаренна а совцор…».

Газета тIебоьгIна ши бIаьрг дIа а баьккхина, нехан тобанна тIехула кхарстийра Iабдис. Наха, вовшашка бист а ца хуьлуш, ладоьгIура.

Iабдис шен ши бIаьрг йуха а газета тIе буьйгIира.