Дарц

Цкъа а йуьртан гуламе ца вогIу, тезеташкахь бен нахана йукъа ца волу Iела, рузбана веача, тахана дуьххьара гуламе нисвеллера. Цуьнан а, уллохь хиъна Iачу Аьрсамирзин а ойланаш, Iабдига ладоьгIуш велахь а, цхьана йукъана гена Хонкара-махка йаханера. Дийна ву а йа велла а ца хууш, масех шо хьалха доьза вайнера Аьрсамирзин кIант Эламирза а, Iелин вешин Аьрзун цхьаъ бен воцу кIант Мохьмад а. Оьрсийн-японийн тIеман фронтехь тIамна дуьхьал мятеж йинчу нохчийн а, гIебартойн а шина бIон коьртехь хилла и шиъ, накъостий лоьцуш, Iедалан кара ца воьдуш, веддера. Цаьршиннан накъосташна Мукденехь тIеман-аренан суьдан кхелаца итт-ткъа шераш хенаш тоьхнера каторгехь йаха. Масех бутт хьалха Хонкара-махкара схьа цаьршинга хабар кхаьчнера, йолах болх беш а, сагIа доьхуш а, лачкъош а шайна кхачанна а, некъана а ахча доккхуш, кхаа шарахь ваьлла леллачул тIаьхьа, шаьшшиъ Хонкара-махка а кхаьчна, цигарчу нохчашца цхьаьна вехаш а ву, даймахка цIа вирзича, лаьцна, Сибрех вахийтарна кхоьруш, цхьана ханна цигахь сецна аьлла. Цунах боккха кхаъ хиллера къеначу Iелина а, Аьрсамирзина а. Шеко йацара, и шиъ Нохчийчохь велахьара, тахана Зеламхин тобанца хирг хиларан. Ткъа обарган дахар хIора минотехь а кхерамна кIел ду, Iожалла а йу, кIажаш хьоьшуш, цунна тIаьхьайаьлла лелаш…

– Оцу эпсаран кхайкхам нахана бовзийта аьлла, тIедожийна дац тхуна, – элира СаьIада, нехан гIовгIанаш дIатийча. – Делахь а цо бохург хаар зене хир дац. Дешал, Iабди.

Iабдис кхин газет даржийра.

– Бахархошкара герз дIадаккха а, обаргаш, кхиболу зуламхой леца а, зуламаш совцо а кхоьллинчу шатайпачу эскаран командиро Вербицкийс хIара кхайкхам бо нохчашка а, гIалгIашка а:

«Нохчий, гIалгIай!

Шу майра къаьмнаш ду. Шун дайша майра, турпала къийсина шайн маршонехьа. Аш майралла а, доьналла а гайтина, оьрсийн байракхаш кIел Россин хастамехьа леташ а. Амма хIокху тIаьххьарчу шерашкахь шуна йукъахь цхьа боьха адамаш гучудевлла, шайн эхьечу, боьхачу гIуллакхашца шун оьздачу къаьмнийн сий бехдеш. Шун къаьмнех девлла даххаш ду уьш, къоланашций, талорашций дехаш. Имам Шемала талорхочун корта боккхура, къуьнан куьг доккхура. Оцу зуламхошца дepг тIаьххьара а, гуттаренна а чекхдаккха сацам бина вайн пачхьалкхан правительствос. Ахархо, белхало, совдегар, пхьар, Iу – иза муьлххачу къомах велахь а, хьанала къа а хьоьгуш, маьрша, машаре ваха лаьа цунна.

Со кхойкху массо а хьаналчу, оьздачу адамашка, махкара зуламаш дIадахарехь цхьаьнакхетта, сайна гIo даре, къуй а, талорхой а, разбойникаш а шайна йукъара дIалахкаре. Шун къаьмнийн уггар оьздачу гIиллакхах – хьаша тIеэцарх – пайда оьцу оцу зуламхоша. Амма, суна хетарехь, оцу гIиллакха йукъа ца богIу къуй а, талорхой а. Шайн хIусамашка богIу некъ бехка царна.

Къуй, талорхой! ХIинца шуьга а кхойкху со. Шун олаллин хан чекхйала герга йу. Шу, талораш деш, адамийн цIий Iенийнарш, тIеман законашна тIе а доьгIна, ас ирхъухкур ду шу. Цундела ас цIенчу даггара хьехар до шуна: шаьш сан отрядана тIенисделлачу хенахь, дийна карадогIучул, тIаьххьара цIийн тIадам Iанналц леташ далар гIоли йу шуна. Шух кIилло воцург, боьрша верг, тхуна хьалха йуха ца волуш, герз а карахь, леташ, лийр ву. Къуръано ца магийна зуламаш шайгара цадийлинарш, къоланаш а, талораш а цадинарш машаречу дахарна, хьаналчу къинхьегамна тIеверза. Шайн берашка дешийта, пачхьалкхан законаш лера Iамаде, Мухьаммад пайхамара гайтинчу некъа тIехь нисде, халкъана пайде хила Iамаде!».

Iабди, ша дешна газет дIа а хьарчийна, йуьстахваьлча, СаьIад вистхилира нахе:

– ХIинца, сардалан омранах а, эпсаран кхайкхамах а лаьцна шайна хетарг аш алале, цхьа масех дош ала лаьара суна. И омра даьккхина инарла а, нохчийн, гIалгIайн халкъашка кхайкхам бина эпсар а, уьш керстанаш белахь а, цхьана aгIop бакъ луьй аьлла, хета суна. Баккъал а, оьрсийн, керстанийн Iедал вайн дин сийсаздеш а дац, и дин лело вайна новкъарло йеш а дац. XIоpa йуьртахь цхьацца, ткъа йаккхийчу йарташкахь шишша а, кхоккха а маьждигаш ду. Берашна бусалба дин Iамо хьуьжарш а йу. Эвлайааш а, Iеламнах а бу. Вайн къоман Iадаташ а, гIиллакхаш а лоьру Iедало. Къуръан чохь а, пайхамаран хьадисашкахь а диканиг-вониг а, цIенаниг-боьханиг а, хьаналниг-хьарамниг а довзийтина вайна. Шен куьйгашца ша къа а хьегна ца даьккхинчу рицкъанах пайда ма эца, нехан долаллина тIе куьйгаш ма кхийдаде, къола ма де, адамаш ма дайа, кхидолу зуламаш ма леладе, боху вайга Дала…

– Цкъа хьалха шаьш дита зуламаш! – мохь туьйхира Солтас. – Тхо къоланаш деш а, зуламаш деш а дац! Шаьш лелориг дийца!