Дарц

Областехь низам хIотто ша кхуза кхайкхича, Вербицкий догцIенна тешна вара шен ницкъах а, хьекъалх а, Пятигорски отделехь революци хьошуш а, ДегIастанахь обаргашна тIаьхьа толлуш а, шена зеделлачух а. Цундела цо сацам бинера хьаннашкахь гIa далале, йа вуьшта аьлча, апрель баттахь обаргашца дерг кхузахь чекхдаккха.

Хаси-Юьртан округехь гIуллакх иза реза волуш дIадоьдура. Хорунжис Яицкийс цигара схьа хаам бинера, меттигера набахти тутмакхех йуьзна, лоьцу нах чубохка меттиг цахиларо шен болх сацийна, суьдо кхел йина, хенаш тоьхна нах цигарчу набахтера дIа а бахий, лагершка дIахьовсо гIайгIа бахьара бохуш. Ткъа Вербицкийс шен рогIехь и дехар Михеевга дIакхачийнера.

Аренца а, лаьмнийн когашкахь а йолчу цхьацца йарташкарчу бахархошкара герз дIадоккхуш а, дикка кхиамаш хиллера отрядан. Амма цуьнан коьрта Iалашо – лаьмнашка операци – хIинца а йолоза йара.

Областан куьйгалхой а, отрядан командираш а, бIаьхой а иракарахIиттош килсехь а, зорбанехь а пропаганда лелайора Соьлжа-ГIалин килсан мозгIара протоиерейс Поповс. Англи-пачхьалкхан бахархойх 88 процент инородцаш, колонешкара къаьмнаш ду, бохура мозгIара. Ткъа Францин – 50 процент. И инородцаш ворхI хIордал дехьарчу колонешкахь беха. ХIетте а, англичанаша а, французаша а и бIе миллионаш туземцийн бахархой, цхьакIеззигчу полицейскийн ницкъашца церан къамкъаргаш буйна а къевлина, цаьрга къикъ ца олуьйтуш, шайн колонешкахь чIоггIа низам латтадо. Россин пачхьалкхехь оьрсел дуккха а кIезиг бу инородцаш. Церан махкахь а инородцел дукха бу оьрсийн бахархой. Инородцаш вopхI хIордал дехьа генахь а бац, оьрсийн Iедалан мера кIел бу. ХIетте а, инородцашна тIехь колонешкахь Iедал а, низам а ца латтало Россига. Беламе хIума ма ду иза! Оьрсий тIех догдика, къинхетаме, догкIеда адамаш ду. Инородцашна ницкъ ца беш, ассимиляци, русификаци йан гIерта. Иштта нисделча-м, Дела реза хир волуш гIуллакх дара иза. Хенан йохалла Россера кхидолу къаьмнаш ассимилировать даре, оьрсийн культуре дерзадаларе дог дохийла йу вайн. Амма и дог дохийла йац вайн Нохчийчохь. ХIapa нохчий, хIокхара шаьш бусалбанаш бу бахахь а, цхьа а дин доцуш, язычникаш ма бу. ХIорш цхьа а Iедал ца дезаш, анархисташ а, разбойникаш а ма бу. ХIокхарна шед оьшу. Шед тоьхча тIе ца воьрзучунна хье йуккъе топ тоха. Йа, Iоттий, некхах чекх цхьамза баккха. Ассимиляци, русификаци йан лаьий шуна? Лаахь, нохчий махках а бахий, Сибиран тайгахь, тундрехь, Йуккъерчу Азин гIамарийн аренашкахь пхиъ-итт доьзалш бен цхьаьна ца буьтуш, тIо санна, баржабе. ТIаккха когаш хецна кхузахь маьрша бехар бу оьрсий.

Тахана цкъа гIуллакх дика дIадоьдура Вербицкийн. Дийнахь сарралц болх кхехкара цуьнан штабехь. Рапорташ, донесенеш схьакхоьхьуш а, омраш дIакхоьхьуш а геланчийн могIа хуьлура. Наггахь отрядаш йолчу воьдура Вербицкий. Амма буьйсанна ша-шена мукъа хан лора цо, болх штабан начальникана капитанна Вобицна тIе а буьллий. Буьйсанна тIаьххьалц сакъоьрура, тIаккха садоIура. Соьлжа-ГIалахь цунна чIогIа йезайеллера эпсарийн клуб. Цигахь мехкарий а, халхарш а, дика даарш а, маларш а хуьлура. Уьш кIордийча, эпсаршца кехатех ловзура.

Тховса самукъане вара атаман. Кхаа эпсарца кехатех ловзуш, массо а болехь кехат дика долура цуьнан. Ларамаза тIекIелкхийсинчу кехатийн ахчанийн оьла йара цунна хьалха. Стоьла тIехь хIоттийна бокала чохь, суйнаш туьйсуш ловзуш, шампански чагIар а, схьадиллинчу даточу гIутакх чохь уггар дика цигаьркаш а йара. Уллохула дIасабовлучу мехкаршка бегаше дешнаш а кхуьйсура цо. Цхьаболу эпсарш, уллохь совций, къамеле бовлура цуьнца.

– ТIаккха, господин атаман, хьан кехатана жоп деллий Зеламхас?

– Делла.

– Шуьшиъ маца лета?

– Цкъа а.

– ХIунда?

– Шозза вахана со цо йиллинчу меттиге. Цхьана минотана а тIаьхьа ца вуьсуш. И кIилло ца йеара цига!

– Тамашийна хIyмa ду-кх иза! ХIинццалц схьа шен дош кхочушдина цо…

– Кхузахь цецвала хIумма а дац, господа. Шуна и Зеламха турпал ву моьттура, ткъа иза, ас цуьнга дIа ма-аллара, кIилло баба йу.

Ша и аьшпаш буьттуш, цуьрриг а йуьхь а ца цIийлора Вербицкийн.

3

Вербицкийн отрядана хьалха хIоттийна коьрта Iалашо Зеламха а, цуьнан обаргаш а схьалецар йа хIаллакбар, Зеламхин доьзал йийсаре балор йара. Амма цхьанна а ца хаьара, Зеламхин доьзал мичахь бу. Iacca-хин лакхенца, лаьмнашкахь бу, олура агенташа. Ткъа и лаьмнаш мел дукха ду цигахь. Лекха а, лоха а. Даккхийнаш а, кегийнаш а. Хьаннаша дукъдина а, баххьаш тIера цкъа а ло, ша дIа ца болуш а. Лаьмнашна бухахь – бIеннаш хьехаш. Жимо йурт чу а тарлур йолуш. БIеннаш бIаьвнаш. Ког когах кхетта а, галваьлча, охьа чувоьжча, лахьо даьIахк а карор йоцуш, лекхачу торхашца гIашнекъаш. Цигахь муха карабо обаргаш? Ткъа уьш дагахь доцчохь хуьлу. КIело а йой, тIе а йеттий, салтий а бойъий, къайлабовлу. Нагахь шегахь дуккха а патармаш делахь, цхьанхьа аьттонехь кIело а йой, цхьана стага мел йоккха а отряд хIаллакйийр йолуш. Ткъа хууш ма ду, и обаргаш, майра хилла ца Iаш, Iаламат говза иччархой хилар.