Дарц

Сатоссучу хенахь хьалагIеттина Зеламха, Хулхулон тогIи чу а воьссина, цIано а йина, шийлачу хица ламаз а эцна, хьеха хьалавелира. Перза а, суннат а ламазел совнаха а ламазаш дора цо. ТIаккха вирд а доккхий, дехха доIа а дой, паргIатволура. Дала тIедехкина декхарш кхочуш а дина, цIе а латийна, сийсара йууш йисина кхоьш чохь болу йай очакха тIе а хIоттийна, самовара чохь чай даккха кечамбан вуьйлира иза. Iуьйре йинчул тIаьхьа, чуьчча когаш бухкуш, маьнги тIе охьа а хиъна, суьлхьанаш кара а лаьцна, зуькар деш Iаш, лакха тIера охьакерчаш беана жима тIулг хьехан бертигна тIехула чубуьйжира.

Хьала а гIеттина, хьехан берте вахана, тогIи чу, тIаккха дуьхьал лома бIаьрг туьйхира Зеламхас. Уьш мел лечкъа, ларбала гIертахь а, шинххьа а салтий гира цунна. Лома буьххьерчу салташа хьеха тIе тоьпаш тоьхча, царна дуьхьал топ ца тухуш Iийра иза. Лома йуккъе охьа а бевлла, тоьпаш тоьхча, ца Iевелира. Цаьрца ши эпсар а, цхьа нохчо а вара. И нохчо шен чIирхойх хилар хаьара цунна, шеко йоцуш. Уьш даим а хуьлура цунна тIаьхьатоллучу таIзархойн отрядашца. Хьалха эпсарна, тIаккха нохчочунна, хье йуккъе ниша а лаьцна, шозза топ туьйхира Зеламхас.

ТIаккха цхьана ханна дIатийра салтий. Амма Зеламха сема вара. Хьехана лакха тIехь салтий буйла а, хаьара цунна. Цигара охьа наггахь тIулгаш керчара.

Масех минот йаьлча, тогIи чуьра хьала цхьаьннан мохь хезира Зеламхина:

– Ва, Зеламха! ТIе ма тохалахь! Со Асламха ву хьуна! Полконако хьуна тIе хьажийна со!

Зеламхас шен топ охьайиллира. Масех минот йалале, хьуьхьвоьлла, халла садоьIуш, хьехан бертехь сецира стоммачу дегIара цуьнан ден маьхчин кIант Асламха. ЗIар дIа а теттина, иза хьеха чу валийтира Зеламхас. И шиъ мараиккхира. Зеламхас доцца хьал-де а хаьттира.

– Дукха буй и Делан мостагIий?

– Дукха бу, Зеламха. Хорачахь бIе гIалагIазкхи а, бIе ца кхоччуш гIашсалтий а бара. Тахана Iуьйранна сатоссуш, Веданара кхин тIе а баьхкина. Масех бIе гIалгIазкхи а, гIашсалти а. Шайн коьртехь Каралов а волуш. Кхин цхьа полконак а. Оццул сиха муха карийна а, хаац, хьан чIирхой а бу цаьрца. Салташа тогIи а, хьалхара лам а, лакха тIера лам а дIалаьцна. Хьуна го бина, Зеламха, тIомаваьлла а, хьо кIелхьарвалалур воцуш.

– Хьо хIун дохьуш ваийтина?

– Дуьхьало ца йеш, каравола, боху хьоьга Караловс…

Зеламхас кхидIа ца дийцийтира.

– Кхузахь со цхьаъ ву ала оцу гIизбе полковнике. Хьо боьрша велахь, со схьалаца ала. Россера дерриг эскарш схьадаладе ала. Бусалбанаш ма балабе, оьрсий, керстанаш балабе ала. Дийна а волуш, со лоцур вац ала.

– Цара вуьйр ма ву хьо, Зеламха. Уьш берриг а байа хьуна патармаш тоьур ма дац. Патармаш кхачийча, хIун дан воллу хьо? Хьан кхача а ма бац шина-кхаа денна бен. ТIаккха, мацалла бIарзвина, лоцур ма ву хьо…

– Суна са ма гатде, Асламха. И Делан мостагIий байа тоьур долуш патармаш ду соьгахь. ХIетталц баа кхача а бу, мала хи а ду. ДIагIо. Сан жоп дIакхачаде полковник бохучу оцу зуьде.

Ша хьехара аравалале Зеламха маравоьллира Асламхас. Кхин иза дийна шена гур вац аьлла.

5

Хьеха тIе тоьпаш йеттар эрна дара. Бертехула чу-м йетталора дIаьндаргаш, амма Зеламхина шортта меттиг бара царах ларвала. Цхьана есауло гIалагIазкхий бахийтира, ча а, йекъа жIолмаш а йан. Уьш хьехан бертиге а йоьттина, царах цIe а латийна, хьеха чохь Зеламхина кIур бан. Амма лакхара охьа чутуьйсу жIолмаш а, ча а, хьехан бертехь ца совцуш, шершаш, лаха тогIи чу охьаоьхура.

Иштта эрна кхийссарш йира шина сохьтехь. Кхузахь йоккха топ йезара хьеха чу йетта. Цул совнаха, шен тIеман ницкъаш кIезиг а хетара Караловна. Операцина тIехь куьйгалла дар подполковникна Мокрицкийна тIе а диллина, Соьлжа-ГIала ваха новкъа велира иза. Веданара дIа телеграфаца хаам бира цо, Зеламха гонна йуккъехь ву, амма шена йоккха топ а, лелха хIоьънаш а, лаххара а рота салтий а, гIалагIазкхийн сотни а оьшу аьлла.

Каралов дIа а кхачале, и хабар даьржинера гIалахь. Цигара дIа телеграфаца Буру-гIала а, массо газеташка а хаам бинера, цхьанна а мичахь ву а ца хууш, цхьа бутт хьалха къайлаваьлла разбойник Зеламха, ша винчу йуьртана Хорачана кхо чаккхарма уллохь, ломан цхьана хьехахь карийна, пластунийн, гIалагIазкхийн отрядаша иза гонна йуккъе а воьллина, кара ца вагIахь, кIелхьарвала цунна цхьа а тайпа некъ бац бохуш. Ткъа Каралов ша Соьлжа-ГIалахь даьккхинчу сохьтехь турпалхо хилла лелара.

– Зеламха сан кисанахь ву! – галифен кисан тIе куьг деттара цо. – Тахана сарале ас схьавалор ву и разбойник. Куьйгех, когех буржалш тоьхна, дийна йа вийна, цIеша а вуьзна!

Соьлжа-ГIалара дIа Михеевга телеграмма йелира цо, Хорачахь хIоьттина хьал дуьйцуш.

Соьлжа-ГIалахь салтийн рота ца хилира Караловна. ГIизлар-Гребенски гIалагIазкхийн полкан цхьа сотня а, йоккха топ а йелира цунна. Цаьрца делкъал тIаьхьа Хорача кхечира иза. Цуьнца ши фотограф веара, йийсаре лаьцначу йа вийначу Зеламхин суьрташ даха.