Где, когда и как родился мугам

Ulularimiz zil ssin g"or ona el ZIL d deyirdilr v Kars konservatoriyasinin professoru dostum R.Imraninin sxsi s"ohbtimizd bildirdiyin g"or, T"urkiyd ona el zil d deyirlr. Zil T"urkiy l"ugtlrind zng, qapi zngi olsa da, dialekt variantinda zurnani da ifad edir. G"or"und"uy"u kimi, musiqinin "oz"u qdr qoca olan zil t"urk"un bir sira civi isarlrinin skil yazili sasinda dururdu. B"ut"un d"unyaya da bizdn yayilirdi.

Bu da hl son deyil. Seir dilinin m"urkkbliyin g"or ehtimal ki, 6 min il onc yazib-yaratmis Enlil Ism d"ovrlrin tsad"uf edn, yuxarida artiq tanis oldugumuz sair Biknin tsvir etdiyi hadis, bu g"un T"urkiy camelrind Mevlani triqtin mxsus drvislrin rituallarini xatirladir. Mugam sdalari altinda Yerin "oz"u kimi bir ox "ust"und firlanib g"oylrdn pakliq dilyn clalddincilrin “Semavi reqsi”ni tsvir edir bir n"ov"u anun poemasi. Ilk beyt bel baslanir:

A n ziri dibale ckir Uda, kad bada,

Dimm! K"urr ana mli lateh!

Hmmdanda yazib yaratmis sair Bida Hmmdani (Bida — dyrlilik msali anlaminda tk, yegan, yalniz demkdir. Bu adi da tarimiz, udumuz kimi farsinki sayirlar bizim "oz m"utxssislrimiz; Hmmdani lqbini ana biz vermisik) "oz"un"un “Hmmdan kuku” adli seirind Arazla, K"url yanasi, saza da m"uracit edir a:

Sazu sama tudagun ki, bihama cici,

Amma tudsaq, aya tudagun ki, behama cici!

Asagida yanasi verdiyimiz skillrd terrakotta ks edilmis qdim ozan il m"uasir ozan Araz Elssin fotosu m"uqayis edilir. Onlar sanki Sair Nnnin tsvir etdiyi seir parcasinin ktan "uzr ksidir:

ANTIK NAMLUM OZAN – M"UASIR OZAN ARAZ ELSS

“Sumerdn” tapilmis v hazirda Britaniya muzeyind saxlanilan terrakot (bisirilimis gil) l"ovh "uzrind saz calan antik ozan v m"uasir mshur ozanimiz b"ut"ov vtnhavali, sevimli Araz Elss. Glin bir anliga, hr iki sntkarimizi daha yaxindan m"usahid edk.

Sift eyni sift, sac eyni sac, poza eyni poza, alt eyni alt, halt eyni halt!

Burada hec b"oy"ud"uc"u linza da lazim deyil. Bunlardan birincisi 5 min il bundan "onc yasayib daslasmis ozan, ikincisi m"uasirimiz ozan Araz Elss. Bunlar ikili xromosomun там dsti sayilan bir ziqotadan t"ormis kiz siftlr deyil, bs ndir? Kim dana bilr ki, Araz Elssin Xan Araz kimi cosub-dasan, t"ugyan edn qanindaki istedad onun doguldugu Urminin cmi bir nec y"uz kilometrliyind “Sumer” adlandirdigimiz Batida d"unyaya g"oz acmis bu ulu Baba ozanin qanindan glmir? Onlarin qaploqruplari eyni deyil? Kim dana bilr ki, onlarin hr ikisi eyni gennn deyil? Bu terrakot pannonu yapan heykltaras da "oz vaxtinda sntin vurgun oldugu "oz m"uasirini – Saz calib, s"oz qosan gerck ozani, yni el Araz Elssin bir d"uz xtt boyu cdadini ks etdirib isind… Sevdiklri heyvanlar almind ayli gecd sazin m"usayiti il Vtn ngmsi demirmi hr ikisi?

Asagidaki stirlr Bida Hmmdaninin artiq tanis oldugumuz “Hmmdan kuku” adli seirinnn digr n"umundir. Seir anun Quzey Azrbaycanimizin K"ur-Araz ovaliginda dogulduguna sahidlik edir. Anadan oldugu dogma yurdu "uc"un burnunun ucu g"oynyn Ulu Sairmiz harmonik v hm d monoton ngmsini dinldiyi ququ qusuna nidasi il qlbinin basi g"oyndiyi K"ur"un, Arazin ngmsin v g"or"un"ur, Quzey Azrbaycanda m"uhitind b"oy"ud"uy"u t"urk dilinin ana dogma hun lhcsin olan hsrt odunu s"ond"urmk istyi il qusa m"uracit edir. Sinsind bir an bel sngimyn Vtn hsrtin, lhc hsrtin su cilmk "uc"un.

rid u[d]siz K"ur dey ki, Arazu dey,

Gl ed savab, hunca dey, bari hunca dey.

Burada, Azrbaycanin taninmis rssami, qardasim Fxrddin linin ckdiyi Bida Hmmdaninin gil l"ovh il birg xyali portretini n"umayis etdirmk lazim glir. slind rssamin bu sri Heydr liyev Fondunun prezidenti Mehriban liyevanin sifarisi il yaratdigi “Qadinlarimiz Azrbaycan siyastind” adli silsil portretlrindn biridir. sr slind Bidaya hsr olunmayib. Biz onu u silsildn alib, Gil l"ovh il sintezd vermisik burda. Portret mixi yazili gil l"ovhni biz lav etmisik. “Hmmdan kuku” adli poemasi biti edilmis l"ovhni sair k"urd "ut"ub (bisirib) cixarmis nasirin lindn sanki bu an alib. “Kitabi nsr olunmus” Azrbaycanin qdim sairsi d"unyanin n xosbxt insanidir. Inaniram ki, n rssam, n d fondun prezidenti q"udrtli qadinlarimizdan kims hs edilmis bu skil “plagiatligima” g"or, ilk df ulu seri il rastimiza cixmis antik sairmizi "oz"um"uz dogmalasdirmaq, xalqimiza tanitdirmaq amaciyla tutdugum bu xeyirxah is "uc"un mni bagislayarlar.

Sahidi olduq ki, mbddki silindri n qdim yazili mnb kimi qbul etsk d, o, Mugam bardki informasiyasi il yegan yazili fakt deyil. Uzaq cdadlarimizin sonraki, yaxud mbddn "oncki yaradiciliqlarinda da musiqi altlrimizin adlarina tez-tez rast glinir. gr fikir verdinizs, Enlil Ism Dagan qzllrinin birind deyir:

BIDA HMMDANI – XYALI PORTRET

RssamFxrddin li (Azrbaycan)

Du g, du g, du g ey, mn azuni n"ukur udam!