Где, когда и как родился мугам

“Mugamin nec, n zaman yarandigini bu zamana

kimi hec kim dey bilmyib”…

”Mugam biz Allahdan glmdir”.

libaba Mmmdov, Azrbaycan Xalq artisti

Elm s"ubut edir ki, kosmik fza b"ut"un kainat masstabinda uclarindan daima genislnir. “Azman partlayis” adli hadisni kainatin genislnmsinin baslangic ani sayir elm.

Bs Azrbaycan mugami "oz baslangicini hanki partlayisdan, hanki andan alir? Hanki “Azman kosmik qasirgadan” qopub fzalarla yol glir bu sda? Blk kainat zncirinin son ucundan genislnn hlqlrindn biridir o? Ilkin bsri yazini yaratmis sivil insanin ssini, "un"un"u n"ukbbr[1], yni g"oylr qaldiran mbdin mayasindan glmirmi bu ss, Ilahi?

Mixi yazili mtnlr "uzrind son 22 illik grgin tdqiqatlar s"ubut edir ki, onlarin dili t"urk dilidir. Mixi sistemli yazini Babild ilkin icad etmis ulu cdadlarimiz u yazilarin saysind indi “Musiqi kainati”nda biz mlum olan “Mugam” adli “12 qalaktika” nin da yaradicilari kimi "uz cixirlar. Tdqiqatlar g"ostrir ki, mugamin ayri-ayri n"ovlri, sasn, tbit hadislrinin f"ovq"und meydana gliblr.

Mugam G"uns sistemind v x"ususil, ona daxil olan yasadigimiz Yer syyarsind bas vern tbit v cmiyyt hadislrinin musiqi dili il ifadsidir!

Mhz gil yazilarina salinan t"urk acari mugamin harada, niy, nec, n vaxt yarandigi v baslicasi, kim trfindn yaradildigi fenomenlrin cavab tapmaga imkan verir.

Mugam adli m"oc"uzni dinldikc, onun k"oklrini arasdirdiqca, s"uurun drinliklrindn ilkin qopan – Ndn yaranib mugam? suali il el s"uurun nginliklrini d d"oyclyirsn. V tapdigin cavablar snd m"uvqqti d olsa, tskinlik yaradir bir n"ov: “Haradan baslayir torpagin piciltisi, "ummanlarin gurultusu, yarpaqlarin xisiltisi, g"oylrin s"ums"ur"uk (N"uvdi lhcsi) simsk nriltisi, ulduzlarin syrismsi? Mugamin drin k"oklrini qaziyib "uz cixarmaq bu suallara cavab tapmaq qdr ctin olub hmis. C"unki k"ok"um"uz"u bilmmisik. Amma mixi yazilarini onlarin "oz dilind, yni "oz dilimizd oxuya bilsydik, avropalilarin bu sahdki uydurmalarina uymayib, cdadlarimizin yazilari vasitsil onlarla "oz dillrind – biz miras qoyduqlari dogma t"urk dilimizd danisib tmasa gir bilsydik, bzi “mugam syyarlrinin” hansi mnblrdn “konstruksiya olunduqlari” v sasi, mugamin b"ut"ovl"ukd n vaxt v kim trfindn yaradilidgi sualina da coxdan cavab tapa bilrdik. Bu d"unyvi xzinnin, tbit m"oc"uzsinin, smsin bir zrrciyinin d sirrini aca bilrdik. G"uns qasirgalarinda, simsk caxmalarinda, g"oy gurultusunda, yerin tkini oynadan zlzl caxnasmalarinda, vulkan p"usk"urmlrind tapa bilrdik onu. G"orcyiniz kimi, indi o sirrlr daha acilmada…

“Mugam qalaktikalari” arasindaki msafd tkc zncirin halqalari bir-birin calanir. Lakin onlarin skli, mzmunu, funksiyasi, konstitusiyasi cox c"uzi dyisir. B"urclrin formasi kimi.

Inaniram ki, indi oxunan simayi sms 7 min il "onc oxunan simayi smsdn blk n az, n artiq idi. Mugamin yaxsi mnada konservativliyi d el bunda "oz"un"u n"umayis etdirir. O da, ahngdar t"urk dilinin "oz"u kimi yaxsi mnada konservativdir. "Uc min, htta alti min il bundan vvlki Babilan, Luristan, Txti Cmsid, Mugan, Iribunye (Irvan) v Naxcivanda askar edilmis t"urk dilindki mtnlri anlamaq o qdr d zor tlb etmyn kimi, G"uns qasirgalarini "oz"und ks etdirn simayi smsi d basa d"usmk ctin deyil. Hec kim ona struktur v metrik dyisikliklr etmy icaz verilmir. Tizlrd[2] (zngullrd), enib qalxmalarda, ss tembrinin secimind ifaciya srbstlik verils d. gr yeddi min ilin arxasindan biz glib catmis mugam m"oc"uzsini esitmk istyirsinizs, buyurun 19-cu srd vala yazilmis Cabbar Qaryagdi oglunun ifasinda simayi smsi dinlyin. Min illrin soragini esidcksiniz u sirrli ifada. Simayi Sms hmn simayi smsdir. V o zaman suallar "oz-"oz"un bas qaldiracaq:

Haradan glir bu ss? Hansi qrinlr, y"uz illr, min illrdn bas alib glmkddir bu nfs? Blk bu avaz, bu qiyam "oz k"ok"un"u kahksanli tariximiz yazilmis, ancaq xbrimiz olmayan Ata Yurdumuz Babilandan alir? G"uns smasinda fazalarla bas vern partlayislarin ksi deyilmi bu caxnasmalar, bu yangili partlayislar?