Гісторыя і міфы

Варта ўспомніць напачатку словы сацыёлага Ганны Арэндт у яе «Каранях таталітарызму» (1951), што падзенне таталітарызму не пакідае «іншых слядоў, апрача знясіленых нацый, эканамічнага і грамадскага хаосу, палітычнай пусткі і духоўнай «табуля раза» (чыстай дошкі розуму)» [1].

Філосаф Лешак Калакоўскі ў заканчэнні трэцяга тома сваіх «Галоўных плыняў камунізму» пытаецца, што засталося пасля камунізму, абмяжоўваючы гэтае пытанне межамі гуманістыкі. І адказвае, што ў прынцыпе не засталося нічога. Такая выснова трох тамоў «Галоўных плыняў камунізму». Здаецца, што камунізм быў адной вялікай памылкаю, своеасаблівым фарсам, які разыгрывалі на могілках.

Гэтая памылка, гэты фарс на могілках уплываў на людскі розум. Гаворка пра ўплыў таталітарызму на людскі розум не запозненая. Яна якраз своечасовая. Яна абапіраецца на наш агульны досвед аб'ектаў масавага эксперыменту, што ставіўся на нас дзесяцігоддзямі.

Выйсце з камунізму не азначае аўтаматычнага ўваходу ў сапраўднае дэмакратычнае жыццё. Таталітарная эпоха не была тым, што можна спакойна зачыніць, уводзячы дэмакратычны лад. Адна справа — вызваленне з-пад ярма таталітарызму, зусім іншая — вяртанне да нармальнасці. Румынская паэт-дысідэнтка Ана Бланд'яна лічыць, што мы дзесяцігоддзямі былі замкнёныя ў сутарэннях вязення, брамы якога адчыніліся гвалтоўна і даволі дзіўна. Таму, можа, нам накавана блукаць яшчэ пэўны час бруднымі і змрочнымі калідорамі ў пошуках якога-небудзь выйсця. Нас ніхто не прымушае — нават калі мы страшэнна стомленыя — кінуць пошукі і добраахвотна згадзіцца жыць у камерах. З другога боку, лёгка зваліцца ў роў ці нават у бездань, ідучы толькі наперад. Мы не выракаемся апошніх сямідзесяці гадоў, але накіроўваемся ў 2001 год. Сумнеўна, што ў гісторыі свету існаваў перыяд, які б заслугоўваў, каб яго перажыць.

Таталітарызм нібыта сканаў. Але ён увесь час падае знакі жыцця, як правадыр народаў з вядомага верша Еўтушэнкі «Нашчадкі Сталіна». Камунізм большы, чым проста лад. Гэта цмок, які нарэшце прабіла дзіда святога Георгія. Ён несмяротны. У гэтага цмока ўвесь час адрастае хвост.

MEMENTO. ПАПЯРЭДЖАННЕ ПЕРАД УТОПІЯЙ

Вопыт камунізму (і таталітарызму наагул) пралівае святло на сутнасць чалавека. Камунізм (і ўвогуле таталітарызм) выцягнуў на паверхню з сакрэтных, глыбока схаваных закуткоў чалавека ўсё тое, што ў асаблівых акалічнасцях можа зрабіць яго подлым і бязлітасным. Ён уносіць у нашыя веды пра чалавека сведчанне, што і такая духоўная сфера існуе, што ўсялякія маральныя тармазы руйнуюцца, калі затоеныя ў людской душы сілы ліха атрымліваюць права голасу ў «ідэалагічным» арэоле новых «правоў», што многія людзі сапсаваліся, што ў іх быў пэўны род зачаравання ліхам.

Камунізм — гэта феномен нігілізму, які прадракалі Ніцшэ і Дастаеўскі. У той момант, калі абурылася вера ў міласць Божую, з'явілася паганская вера ў фатум (кон), а надзея была ўкладзена ў фаталізм. Фатум у марксізме называўся «гістарычнай непазбежнасцю». Ён агідны, а але і магутны. Супраць яго бунтаваць немагчыма. Вера ў фатум нараджае фатум. Вера ў свабоду нараджае свабоду.

Ідэалогія спакусіла прывабнымі лозунгамі. Але яна страшная, калі яе спрабуюць рэалізаваць у жыцці канкрэтнага грамадства. Свет пераканаўся ў тым, што рэалізацыя ідэалагічнай утопіі патрабуе выкарыстання сродкаў, якія ў пэўны момант пачынаюць панаваць над формай самой ідэалогіі і становяцца важнейшымі за яе. Камунізм нясе перасцярогу перад утапічным мысленнем, перад усялякага роду ўтопіямі, нават калі яны шляхотныя. Трэба мець ідэю, але засцерагацца ідэалогіі. Бо ідэалогія заўсёды прагная, яна хоча ахапіць цэласнасць жыцця. Жыццё ж шматколернае, чым болей у ім рознага, тым яно багацейшае.

Знамянальна, што праўдзе пра «іншага» чалавека вучаць больш за ўсё катаклізмы. Аўтар «Рабінзона Круза» Дэфо апісаў дэградацыю грамадства ў часе лонданскай чумы 1665 года. Нам лепей вядома такая дэградацыя па «Баляванні пад час чумы» Пушкіна. Камю ў «Чуме» выкарыстаў пошасць як метафару людскога ўпадку, з якім змагаюцца дзве святасці: хрысціянская і свецкая. Камунізм ёсць плёнам і выразам грамадскай, палітычнай і духоўнай чумы.

Пісьменнік Бэртран Расэл, які спачуваў Савецкай Расеі, сутыкнуўшыся з рэчаіснасцю ў гэтай краіне, у сваёй кнізе «Практыка і тэорыя бальшавізму» (1920) прыйшоў да высновы, што «ліха бальшавізму палягае ў тым, што ягоныя крыніцы карэняцца ў людскім няшчасці» [2].

СПАДЧЫНА ТАТАЛІТАРЫЗМУ

Немагчыма на працягу сямі дзесяцігоддзяў беспакарана жыць пад уладаю сістэмы, якая ігнаруе правапарадак, бо ведае адну толькі сілу, і пагарджае законамі, якіх сама не ўстаноўлівала. А ўсталявала гэтая сістэма свой лад так, каб ён вызначаў жыццё грамадства і свядомасць асобы. Пячатка гэтага ляжыць на ўсім духоўным жыцці сучаснага грамадства былога Савецкага Саюза.