Гронкі гневу

Усю ноч машына ўгрызалася ў душную цемру, і зайцы збягаліся на святло фар і ўцякалі доўгімі пругкімі скачкамі. І калі наперадзе бліснулі агеньчыкі форта Махаве, ззаду пачало ўжо світаць. У перадранішнім сутонні на захадзе паказаліся высокія горы. У Махаве, на граніцы між Арызонай і Каліфорніяй, залілі ў машыну вады і масла і паволі папаўзлі ў горы. Досвітак цяпер акружаў іх з усіх бакоў.

Том сказаў:

— Дзякуй богу, праехалі! Та, Эл, радуйцеся! Пустыню праехалі!

— Я так змарыўся, што мне ўсё роўна, — сказаў Эл.

— Можа, я павяду?

— Не, пачакай.

Тачапі праехалі, калі неба ўжо заірдзелася — ззаду падымалася сонца. І раптам перад іх вачамі разаслалася шырокая даліна. Эл націснуў на тормаз, і машына спынілася пасярод дарогі.

Бацька сказаў:

— А божачкі!

Гарадкі ўдалечыні, пасёлкі сярод фруктовых садоў і ў золата афарбаваная ранішнім сонцам даліна. Ззаду пачуўся сігнал аўтамабіля. Эл адвёў грузавік да краю шашы і там стаў.

— Хачу на ўсё гэта паглядзець, — сказаў ён.

Залацістыя ўранні збожжавыя палі, вербы радамі, цэлыя шарэнгі эўкаліптаў.

Бацька ўздыхнуў:

— І не снілася мне, што такое бывае на свеце.

Персікавыя дрэвы, арэхавыя гаі, цёмна-зялёныя плямы апельсінаў. І чырвоныя дахі сярод дрэў, і адрыны — прасторныя адрыны. Эл выйшаў з кабіны і крыху прайшоўся, каб размяць ногі. Потым крыкнуў:

— Ма, глянь! Прыехалі!

Руці з Уінфілдам скаціліся з машыны і моўчкі замерлі на месцы, зачаравана і палахліва пазіраючы на бязмежную даліну. Лёгкая смуга засцілала даль, і, здавалася, зямля, чым далей, рабілася ўсё мякчэйшай і мякчэйшай. Недзе далёка пабліскваў на сонцы крыламі вятрак — як маленькі геліёграф, што перадае светлавыя сігналы. Руці і Ўінфілд не адрывалі вачэй ад яго. Руці прашаптала:

— Вось яна — Каліфорнія.

Уінфілд бязгучна паварушыў губамі, паўтараючы гэтае слова па складах.

— Тут фрукты, — сказаў ён уголас.

Кейсі і дзядзька Джон, Коні і Ружа Сарона спусціліся ўніз. І таксама стаялі моўчкі. Ружа Сарона пачала прыгладжваць рукой валасы, раптам убачыла даліну, і рука яе паволі апусцілася.

Том сказаў:

— А дзе ма? Няхай і яна паглядзіць. Ма, глянь! Сюды ідзі.

Маці памалу, цяжка пералезла цераз задні борт. Том глянуў на яе.

— Госпадзі, ма, ты што, захварэла?

Твар у яе быў ацёклы, нейкі застылы, вочы глыбока запалі, вакол іх — чырвоныя кругі стомы. Ногі яе дакрануліся да зямлі, і яна ўхапілася за планку борта, каб не ўпасці.

Пачуўся яе хрыплы голас:

— Пустыню, кажаце, праехалі?

Том паказаў рукой на даліну:

— Глянь!

Яна павярнула галаву ў той бок, і рот яе крыху раскрыўся. Пальцы пацягнуліся да горла, ухапілі складку скуры і слаба сціснулі яе.

— Дзякуй богу, — сказала маці. — Прыехала наша сям'я. — Калені ў яе падагнуліся, і яна апусцілася на падножку.

— Ты захварэла, ма?

— Не, стамілася.

— Ты ноччу не спала?

— Не.

— Бабцы было дрэнна?

Маці паглядзела на свае рукі, якія ляжалі ў яе на каленях, як стомленыя палюбоўнікі.

— Я хацела пачакаць, не гаварыць адразу. Каб не сапсаваць вам… Хацела як лепш.

Бацька сказаў:

— Значыць, бабцы зусім дрэнна.

Маці ўзняла вочы і доўгім поглядам абвяла даліну.

— Бабка памерла.

Усе моўчкі пазіралі на яе, і бацька нарэшце запытаўся:

— Калі?

— Яшчэ да таго, як інспектары нас спынілі.

— Таму ты і не дала ім паклажу праверыць.

— Баялася, не паспеем пустыню пераехаць, — адказала маці. — Я сказала бабцы, што зрабіць нічога нельга. Сям'і трэба праехаць праз пустыню. Я сказала ёй, усё ёй сказала, калі яна была ўжо пры смерці. Нам нельга спыняцца сярод пустыні. У нас малыя дзеці… і Разашарна чакае дзіцяці. Я ёй усё сказала. — Яна падняла рукі і на момант закрыла імі твар. — Пахаваем яе ў прыгожым, зялёным месцы, — ціха прамовіла маці. — Навокал будуць дрэвы, і месца будзе прыгожае. Няхай хоць прах яе спачывае ў Каліфорніі.

Усе спалохана пазіралі на маці, дзівячыся сіле яе духу.

Том сказаў:

— Госпадзі божа! Ты ўсю ноч ляжала з ёю побач!

— Трэба было пераехаць пустыню, — прагаварыла маці жаласна.

Том ступіў да яе — хацеў пакласці ёй руку на плячо.

— Не чапай мяне, Том, — сказала яна. — Я саўладаю з сабой, толькі не чапай. А то не стрываю.

Бацька сказаў:

— Час ехаць. Будзем спускацца.

Маці глянула на яго:

— Мне можа… можна мне сесці ў кабіну? Я там, ззаду, больш не магу. Я знясілела. Страшэнна знясілела.

Яны зноў узабраліся на грузавік, адводзячы вочы ад нерухомай доўгай постаці, старанна захінутай з усіх бакоў, нават з галавой, у коўдру. Усе забраліся на свае месцы, стараючыся не глядзець у той бок — на грудком выпнутую коўдру — там яе нос, на востры клін пад коўдрай — там яе падбародак. Стараліся не глядзець туды — і не маглі. Руці і Ўінфілд прымасціліся ў пярэднім куце кузава — як мага далей ад нябожчыцы, але не адводзілі вачэй ад старанна загорнутага цела.

Руці прашаптала:

— Гэта бабка. Яна цяпер мёртвая.

Уінфілд сумна паківаў галавой:

— Яна больш не дыхае. Яна зусім мёртвая.

А Ружа Сарона ціха сказала Коні:

— Яна памерла, якраз як мы…

— Хто ж ведаў? — суцішыў ён яе.

Эл палез наверх, уступіўшы маці месца ў кабіне. Ён крыху казырыўся, каб прыглушыць сум. Бухнуўся на паклажу побач з Кейсі і дзядзькам Джонам.