Гронкі гневу

— Бачу, — пацвердзіў Кейсі. — Такіх, як мы, цэлая армія, а аброці на ёй няма. — Ён апусціў галаву і паволі правёў па лбе і па валасах рукою. — Я ўсюды гэта бачыў. Усюды, дзе мы ні спыняліся. Людзі згаладаліся, мараць пра кавалак мяса, а як дарвуцца да яго, наесціся не могуць. А калі ўжо дарэшты згаладаюцца, так згаладаюцца, што ўжо сілы няма трываць, тады просяць мяне памаліцца. І, бывае, я малюся. — Ён сашчапіў рукі вакол паднятых каленяў і бліжэй падцягнуў ногі. — Раней я думаў, што малітва памагае. Прачытаеш малітву — і ўсе нягоды наліпнуць на яе, як мухі на паперу-ліпучку, а малітва адляціць і ўсё панясе з сабой. Але цяпер ужо не так.

Том сказаў:

— Малітва мяса ніколі не давала. На гэта свіння патрэбна.

— Правільна. І гасподзь усемагутны за працу таксама не плаціць. Усе гэтыя людзі хочуць жыць прыстойна, дзяцей хочуць выгадаваць добрымі людзьмі. А на старасці год ім хочацца пасядзець на ганку і паглядзець, як сонца заходзіць. А маладым — патанцаваць, паспяваць і злюбіцца адно з адным. Усім хочацца пад'есці, калі-нікалі выпіць і працаваць. Так, так — задаць такую работу мускулам, каб адчуць прыемную стому. Госпадзі! Нашто я ўсё гэта гавару?

— Хто цябе ведае, — сказаў Том. — Слухаць прыемна. Толькі калі ты ўжо кінеш свае думкі хоць на кароткі час? Трэба ж нам і за працу брацца. Грошы канчаюцца. Бацька пяць даляраў аддаў, каб на бабчынай магіле дошку з надпісам паставілі. Зусім мала засталося.

Худы буры дварняк выбег з-за палаткі, прынюхваючыся да зямлі. Ён трымаўся з асцярогай, гатовы ў любы момант даць цягу. Апусціўшы нос долу і сапучы, ён падбег амаль ушчыльную да Тома і Кейсі, раптам учуў іх, падняў галаву, убачыў людзей, адскочыў убок і кінуўся прэч, прыціснуўшы вушы і падтуліўшы хвост. Кейсі праводзіў яго вачыма, пакуль ён не знік за палаткай, і цяжка ўздыхнуў.

— Нікому я дабра не прыношу, — сказаў прапаведнік. — Ні сабе, ні другім. Усё думаю: можа, мне лепш пайсці ад вас. Я ем ваш хлеб, месца займаю. А ўзамен нічога не даю. Можа, знайду дзе сталую работу, тады выплачу вам хоць частку свайго доўгу.

Том адкрыў рот, выпнуў ніжнюю сківіцу і пастукаў па зубах сухой сцяблінкай палявой гарчыцы. Вочы яго глядзелі за лагер — за шэрыя палаткі і халупкі з бляхі і кардону.

— Някепска было б цяпер пачак «Дэрэма» раздабыць, — сказаў ён. — Я не курыў ужо чорт ведае колькі. У Макалестары мы без курыва не сядзелі. Мяне часам назад туды цягне. — Ён зноў пастукаў сцяблінкай па зубах і раптам павярнуўся да прапаведніка. — Ты ў турме ніколі не сядзеў?

— Не, ніколі, — адказаў Кейсі.

— Ты так адразу ад нас не ідзі. Пачакай крыху.

— Чым раней пачну шукаць працу, тым хутчэй знайду.

Том пільна паглядзеў на яго прыплюшчанымі вачамі і зноў надзеў на галаву кепку.

— Слухай, — сказаў ён. — Прапаведнікі любяць пра малочныя рэкі з кісельнымі берагамі расказваць, а тут гэтым і не пахне. Тут нядобрыя справы робяцца. Мясцовыя жыхары баяцца тых, хто прыязджае сюды, на Захад, і напускаюць на іх паліцыю, каб напалохаць нас і назад павярнуць.

— Так і ёсць, — сказаў Кейсі. — Я гэта ведаю. А чаму ты пра турму пытаўся?

Том раздумліва загаварыў:

— Калі ў турме сядзіш… усё загадзя… нейкім чуццём… угадваеш. Там гаварыць многа між сабой не дазваляюць… з адным, з двума можна, а набярэцца больш — разганяюць. Вось і робішся такім, што ўсё востра ўспрымаеш. Калі што-небудзь наспявае… ну, скажам, звіхнецца твой сусед па камеры, стукне наглядчыка ручкай швабры па галаве… а ты загадзя ведаў, што так будзе. Уцёкі, бунт… цябе пра гэта папярэджваць не трэба. Сам здагадваешся. Прадчуваеш.

— І што ж?

— Пабудзь тут, — сказаў Том. — Хоць да заўтра пабудзь. Тут нешта наспявае. Я тут з адным хлопцам пагаварыў. Хітруе, віляе, як каёт, толькі, здаецца, крыху перабраў. Каёт каётам. Асцярожлівы такі, ціхманы, быццам у бязвінную гульню гуляе… а мне ўсё думаецца, нездарма курыца квокча.

Кейсі дапытліва паглядзеў на яго, адкрыў ужо рот, каб нешта сказаць, але раптам моцна сціснуў губы. Ён паволі перабіраў пальцамі нагі, потым зняў рукі з калень, крыху выставіў наперад адну ступню і паглядзеў на яе.

— Добра, — сказаў ён, — я пачакаю, адразу не пайду.

Том сказаў:

— Калі цэлы гурт людзей, добрых, ціхамірных людзей, не ведае, не разумее, што робіцца наўкол… значыць, трэба нечага чакаць.

— Я застаюся, — сказаў Кейсі.

— А заўтра зранку паедзем шукаць работу.

— Добра, — сказаў Кейсі і паварушыў пальцамі нагі, панура пазіраючы на іх. Том адкінуўся назад, абапершыся на локаць, і заплюшчыў вочы. З-за брызенту да яго слыху данесліся няясныя галасы Ружы Сарона і Коні.

Пад брызентам быў густы цень, і светлыя трохкутнікі з абодвух бакоў выступалі рэзка і выразна. Ружа Сарона ляжала на матрацы, а Коні сядзеў побач на кукішках.

— Трэба было б маці памагчы, — сказала Ружа Сарона. — Некалькі ўжо разоў я збіралася, але толькі варухнуся, адразу рвота.

Позірк у Коні быў пахмурны.

— Каб ведаў, што так будзе, не паехаў бы. Вывучыўся б дома вечарамі на трактарыста і меў бы тры даляры ў дзень. На тры даляры можна жыць яшчэ як, і ў кіно кожны вечар хадзіць.

Ружа Сарона насцярожылася.