Гронкі гневу

— Глыбей. Яшчэ футы на два. Ты вылазь, Том, пайдзі напішы тую запіску.

Том вылез, і яго месца заняў Ной. Том падышоў да маці, якая падтрымлівала агонь.

— У нас, ма, ёсць папера і пяро?

Маці пакруціла галавой:

— Н-не. Што іншае, а гэтага з сабой не ўзялі. — Яна глянула на Сэйры, і маленькая жанчына паспешліва пайшла ў палатку. Вярнулася яна з Бібліяй у руках і напалову спісаным алоўкам.

— Вось, — сказала яна. — Тут, у пачатку, ёсць чыстая старонка. Напішы на ёй і вырві. — Сэйры падала Біблію і аловак Тому.

Том сеў каля вогнішча. Ён засяроджана прыплюшчыў вочы і нарэшце няспешна вывеў буйнымі выразнымі літарамі на чыстай частцы старонкі: «Тут спачывае Ўільям Джэймс Джоўд, памёр ад удару зусім старым. Радня закапала яго тут, бо не было грошай на пахаванне. Яго ніхто не забіваў. З ім здарыўся ўдар, і ён памёр». — Том адняў аловак ад паперы. — Паслухай, ма, — сказаў Том і паволі прачытаў услых напісанае.

— Што ж, гучыць нядрэнна, — ухваліла маці. — А ты яшчэ што-небудзь і набожнае падабраў бы з Пісання. Пагартай Біблію, пашукай якое выслоўе.

— Трэба, каб карацей, — сказаў Том. — А то месца амаль не засталося.

Сэйры сказала:

— А што, калі напісаць: «Супакой, госпадзі, душу яго»?

— Не, — запярэчыў Том. — Атрымліваецца, быццам ён вісельнік. Я спішу што-небудзь адсюль. — Ён гартаў старонкі Бібліі і чытаў сам сабе, бязгучна варушачы губамі. — Ну вось, і добра, і коратка, — сказаў ён уголас. — «І Лот сказаў ім: не, Уладыка».

— Ніякага сэнсу, — сказала маці. — Калі ўжо пісаць, дык каб хоць сэнс які быў.

Сэйры параіла:

— Пагартай далей, там, дзе псалмы. З іх заўсёды ёсць што выбраць.

Том хутка перагортваў старонкі і прабягаў вачамі вершы.

— Ёсць! — нарэшце сказаў ён. — І прыгожа, і так і дыхае набожнасцю: «Шчаслівы той, каму адпушчаны беззаконні і чые грахі выкупленыя». Ну як?

— Сама раз, — сказала маці. — Спішы.

Том старанна перапісаў радок на паперу. Маці спаласнула і выцерла фруктовы слоік. Том шчыльна закруціў крышку.

— Можа, лепш было прапаведніку пісаць, — сказаў ён.

— Не, прапаведнік нам не сваяк, — сказала маці, узяла ў яго слоік і пайшла ў цёмную палатку. Там яна выцягнула некалькі шпілек з шарсцяной коўдры, усунула слоік пад халодныя тонкія рукі і зноў зашпіліла. Тады вярнулася да вогнішча.

Мужчыны адышлі ад ямы, твары ў іх блішчалі ад поту.

— Гатова, — сказаў бацька і разам з дзядзькам Джонам, Ноем і Элам зайшоў у палатку. Яны вынеслі адтуль доўгі, зашпілены з усіх бакоў скрутак і панеслі да магілы. Бацька скочыў уніз, пераняў цела і асцярожна апусціў на зямлю. Дзядзька Джон памог яму вылезці.

— А як быць з бабкай? — запытаўся бацька.

— Я зараз прывяду яе, — адказала маці, пайшла да матраца і нейкі час глядзела на старую. Потым вярнулася да магілы.

— Спіць, — сказала яна. — Можа, бабка і закрыўдуе на мяне, але я не буду яе будзіць. Ёй спакой патрэбен.

Бацька запытаўся:

— А прапаведнік дзе?

Том адказаў:

— Я бачыў, ён пайшоў па дарозе. Не хоча больш маліцца.

— Не хоча маліцца?

— Не. Ён больш не прапаведуе. Кажа, навошта ашукваць людзей і выдаваць сябе за прапаведніка, калі на самай справе я не прапаведнік. Б'юся аб заклад, што ён уцёк, каб мы не прасілі яго маліцца.

Кейсі, прыходу якога яны не заўважылі, чуў словы Тома.

— Нікуды я не ўцёк, — сказаў ён. — Я памагу вам, людзі, але ашукваць вас не буду.

Бацька сказаў:

— Можа, усё-ткі скажаш некалькі слоў? У нас у сям'і нікога яшчэ не хавалі без малітвы.

— Добра, скажу, — згадзіўся прапаведнік.

Коні вёў да дзедавай магілы Ружу Сарона, тая ішла неахвотна.

— Трэба, — угаворваў яе Коні. — Іначай непрыстойна. Гэта ж нядоўга.

Святло ад вогнішча падала на людзей, што акружылі магілу, азарала іх твары і вочы і меркла на цёмным адзенні. Мужчыны стаялі, зняўшы капелюшы. Языкі полымя ў вогнішчы скакалі, кідаючы трапятлівыя блікі на людзей.

Кейсі сказаў:

— Гаварыць буду коратка. — Ён схіліў галаву, і астатнія таксама схілілі галовы. Кейсі ўрачыста сказаў: — Стары, які тут ляжыць, пражыў жыццё і памёр. Я не ведаю, які ён быў чалавек, — добры ці дрэнны, але гэта няважна. Важна тое, што ён быў жывы. А цяпер памёр, і цяпер гэта таксама няважна. Я раз чуў, як адзін чытаў вершы, і там было сказана: «Усё жывое — святое». Я задумаўся і неўзабаве зразумеў, што ў словах у гэтых сэнсу больш, чым на першы погляд здаецца. І я не буду маліцца за гэтага старога, якога ўжо няма сярод жывых. З ім усё як мае быць. У яго ёсць адна мэта, і яна стаіць перад ім, да яе вядзе толькі адзін шлях. У нас таксама ёсць свая мэта, але ў нас сотні шляхоў да яе, і мы не ведаем, па якім пайсці. І калі б мне выпала памаліцца, я памаліўся б за тых, хто не ведае, на які шлях ступіць. У дзеда дарога прамая. А цяпер укрыйце яго зямлёй, і няхай ён робіць сваю справу. — Кейсі падняў галаву.

Бацька сказаў:

— Аман.

І астатнія прамармыталі хорам:

— Аман.