Гронкі гневу

— А я… я вяртаюся адтуль. Пабыў ужо там.

Твары людзей імгненна павярнуліся да яго. Усе напружана чакалі. Ліхтар на ганку перастаў шыпець і ціха пыхкнуў. Гаспадар апусціў пярэднія ножкі крэсла на падлогу, падняўся, падпампаваў ліхтар, і той зноў гучна і тонка зашыпеў. Гаспадар вярнуўся на месца, але ўжо не адкінуўся да сцяны. Чалавек у лахманах абвёў позіркам твары людзей.

— Еду назад паміраць галоднай смерцю. Лепш ужо адразу з голаду памерці.

Бацька сказаў:

— Што ты вярзеш? У мяне вось рэкламны лісток ёсць — там пра добрыя заробкі пішацца, а надоечы я і ў газеце чытаў: ім зборшчыкі фруктаў патрэбныя.

Абадранец павярнуўся да бацькі:

— А ў цябе ёсць куды вярнуцца?

— Няма. Нас сагналі з зямлі. Прайшліся трактарамі аж да самага дома.

— Назад, значыць, не павернеш?

— Вядома, не.

— Тады не буду цябе расстройваць.

— А ты мяне і не расстроіш. У мяне лісток ёсць, там сказана, што людзі патрэбны. Дарэмна ж не будуць пісаць такія лісткі. Яны вялікіх грошай каштуюць. Іх не друкавалі б, каб не было патрэбы ў людзях.

— Не буду цябе расстройваць.

Бацька сярдзіта сказаў:

— Дурасць нейкую ляпнуў, а адрачыся не хочаш. У лістку ж ясна напісана: людзі патрэбныя. А ты на смех мяне падымаеш, кажаш: не, не патрэбныя. Хто ж з нас ілжэ?

Абадранец паглядзеў у сярдзітыя вочы бацькі, і позірк яго пахмурнеў.

— У лістку ўсё правільна, — сказаў ён. — Людзі патрэбныя.

— Якога ж ты чорта бударажыш нас сваім смехам?

— Бо вы не ведаеце, якія ім людзі патрэбныя.

— Куды ты хіліш?

Сабраўшыся з духам, абадранец сказаў:

— Слухай, колькі ім там чалавек трэба?

— Восемсот напісана, а гэта ж толькі ў адным маленькім месцы.

— Аранжавы такі лісток?

— Аранжавы.

— Там і прозвішча стаіць… такі і такі агент па найме?

Бацька палез у кішэню і выцягнуў з яе складзены папалам лісток.

— Правільна. Адкуль ты ведаеш?

— Паслухай, — сказаў абадранец, — усё гэта лухта. Яму трэба восемсот рабочых. Ён бярэ і друкуе пяць тысяч лісткоў, і яны трапляюць на вочы, можа, дваццаці тысячам чалавек. Тысячы дзве-тры з іх зрываюцца з месца — тыя, у каго розум памутнеў ад гора.

— Дык гэта ж нейкая бязглуздзіца! — усклікнуў бацька.

— А ты спярша стрэнься з чалавекам, які выпускае такія лісткі. З ім самім альбо з тым, хто на яго працуе. Пажыві ў лагеры ля прыдарожнай канавы разам з паўсотняй такіх самых сем'яў, як твая. Чалавек гэты зазірне ў тваю палатку, гляне, ці засталося ў цябе што ў рот пакласці, і, калі ўбачыць, што пуста, запытае: «Хочаш работу атрымаць?» Ты ўзрадуешся: «Вядома, хачу, містэр. Вялікі вам дзякуй за такую прапанову». А ён скажа: «Я вазьму цябе». Ты запытаеш: «Калі выходзіць?» Ён табе ўсё расталкуе — і куды прыходзіць, і а якой гадзіне — і далей пойдзе. Яму, можа, усяго дзве сотні рабочых патрэбныя, а ён пагаворыць з пяццю сотнямі, а тыя яшчэ і іншым раскажуць, і, калі ты прыйдзеш, куды табе сказана, там іх ужо тысяча. Тады чалавек гэты абвесціць: «Я плачу дваццаць цэнтаў у гадзіну». Каля паловы з тых, што прыйшлі, назад пойдзе, але чалавек пяцьсот застанецца — яны так згаладаліся, што гатовыя і за сухі праснак працаваць. У агента гэтага кантракт на збор персікаў альбо на збор бавоўны. Цяпер дайшло? Чым больш набяжыць народу і чым людзі галаднейшыя, тым менш ён плаціць будзе. А калі яму трапляюцца шматсямейныя, з дзецьмі малымі… дык… Ах, чорт! Я ж казаў, што не буду расстройваць цябе.

Людзі пазіралі на чалавека ў лахманах халоднымі вачамі, ацэньваючы кожнае яго слова. Ён сумеўся.

— Сказаў, што не буду расстройваць, але ж вось не стрымаўся. Ты ўсё роўна паедзеш. Назад не павернеш.

На ганку запанавала цішыня. А ліхтар шыпеў, і вакол яго вяночкам кружыліся начныя матылі. Чалавек у лахманах усхвалявана загаварыў:

— Я параю табе, што рабіць; калі такі вось агент пачне на працу зазываць. Слухай! Ты спытайся ў яго, колькі ён плаціць будзе. Скажы яму, няхай на паперцы табе напіша. Папрасі, няхай напіша. Я ўсім вам кажу: вас абдураць, калі вы гэтага не зробіце.

Гаспадар, седзячы на крэсле, падаўся наперад, каб лепш разгледзець гэтага абадранага, бруднага чалавека. Ён пачухаў зарослыя сівымі валасамі грудзі і халодным тонам запытаўся:

— А ты часам не з бунтаўшчыкоў гэтых? Не з рабочых-падбухторшчыкаў?

Чалавек у лахманах выгукнуў:

— Не, бог сведка!

— Іх шмат развялося цяпер, — сказаў гаспадар. — Швэндаюцца тут, людзей баламуцяць. Народ з толку збіваюць. У злосць уводзяць. Іх шмат бадзяецца тут. Але хутка мы прыбяром іх да рук, усіх баламутаў гэтых. Прагонім з краіны. Хочаш працаваць — цудоўна. Не хочаш — чорт з табой. Падбухторваць мы не дазволім.

Чалавек у лахманах выпрастаўся.