?йэ кирбиитигэр

Хонуу куйаарга олохсуйбут к?с олохтоох омуктар мас мастаабаттар, от оттооботтор, дьиэ туппаттар, бурдугу ыспаттар. Чэпчэки и?иттэрин-хомуостарын, боолдьох дьиэлэрин тиэнэн, ?г?с элбэх с????лэрин кэнниттэн к??? сылдьаллар. Хаппыт тала?ы, с???? киитин уматан к??стэнэллэр. Кыылы, сэрии дьонун курдук элбэх ки?и мунньустан, к?рэтэн, к??йэн-хаайан бултууллар.

Туос иллэ? буолан тэ?ийбэт, к??гэйэр к?ннэригэр сылдьар эдэр уол?амчы дьон хайа эмэ а?а ба?ылык сэриини тэрийэр буолла?ына, киниэхэ ??р??нэн холбо?оллор. Эбэтэр хантан эрэ атын урдустар кэлэн саба т?стэхтэринэ, о?олорун, ойохторун, бар дьоннорун, с????лэрин-астарын к?м?скээри, ?рг?с тутар кыахтаах эр дьон бары туруналлар. Бэйэлэрэ к?м?скэммэт буоллахтарына, кинилэри ким да?аны к?м?скээбэт. Ол сэриигэ кимнээх эрэ кыайан-хотон ?р?г?йд??ллэр. С????н?, кулуту ??рэн, баайы-дуолу былдьаан бараллар. Оттон кимнээх эрэ хотторон ?л?лл?р-с?тэллэр, ы?ыллаллар. Эбэтэр эстэ сы?ан баран, ?р???нэн, эмиэ элбээн бараллар. Са?а ыччат дьон ??скээн, атахтарыгар туран истэхтэрин аайы, урукку эрэй умнуллар, ??рэх буолбат. Хата, кимнээх эрэ килбиэннээх сырыылара к??ркэтиллэн, кэрэ кэпсээн буолан, эдэр дьону эмиэ м?чч?ргэннээх сырыыларга угуйар, ыра санааларын оонньотор.

Оттон у?ун кэм?э туох да араллаана суох олорор буоллахтарына, онно ?р кэмнээх ?? дьыллар э?ээрдэстэхтэринэ, ки?и-с???? элбиир, кыа?ырар. Ол хайдах ?йд??х-санаалаах, майгылаах дьон ба?ылыылларыттан, т??? улахан холбо?ук тэриллэн, киэ? сири сабардаан олороруттан улахан тутулуктаах. Быдан былыр хууннар диэн модун холбо?ук тэриллэн, Гоби кумах куйаарыттан Илин Сибиир тай?атыгар тиийэ, с?рдээх киэ? нэлэмэн сири бас билэн, хас да ?йэ устатыгар «би?иги а?ай дуо?» диэн к?ннээн-к??нэхтээн олорбуттара. Кытайдар, кинилэр аттаах сэриилэриттэн к?м?скэнээри, с????нэн к?с усталаах таас к??лэ к?р??н?, кириэппэс истиэнэни тутарга к??эллибиттэрэ. Ол олордохторуна, у?ун кэмнээх алдьархайдаах кураан сут буолан, к??ллэр, ?рэхтэр уулара о?ойо уолан, куйаар кураанахсыйбыта. 155 сыллаахха хотугу хууннар ?? сири к?рд??н, ар?аа к????лэрэ са?аламмыта. Урал хайаларыгар Волга ?р?с кытылыгар тиийэн, икки с??с сыл кэри?э олорон, онно олохтоох финно-угордары кытта булкуспуттара.

Онтон т?рд?с ?йэ сэттэ уонус сылларыттан са?алаан, хууннар аны ар?аа диэки к???н барбыттара. Европа?а кинилэри гууннар диэн ааттаабыттара. Гууннар т?рд?с ?йэ б?т??т?гэр Сирия?а, Каппадокия?а, бэ?ис ?йэ ма?найгы а?аарыгар номоххо киирбит улуу полководец Аттила ба?ылыктаах Европа?а то?о аа?наан киирбиттэрэ. Европеецтар холбо?уктаах к??стэрэ кинилэри Испания сиригэр Каталония?а к?рс?н, ынырыктаах кыргы?ыы буолбута. Кэлин гууннар Европа?а хаалан, тар?анан, аттаах сэриилэрэ атын государстволарга сулууспалаан, хас да ?йэ устатыгар и?эн-с?тэн суох буолбуттара. Европа сиригэр онно-манна бытарыйан хаалбыт, т?? былыргыттан силис тардар тэ?эри диэн та?араларын умнубакка олорбут тобохторун, орто ?йэтээ?и инквизиция суута атын итэ?эллээхтэр диэн урусхаллаан симэлиппитэ. Оттон со?уруу??у хууннар дойдуларыгар хаалан, у?ун сукка быста м?лт??б?ттэрэ. Кэлин ?ст??хт?р?гэр – кытайдарга, динлиннэргэ, сяньбиларга улам кыайтаран, олох эстибиттэрэ.

Ол кэнниттэн с????нэн сыллар ааспыттара. Улуу истиэпкэ ?? дьыллар эргийбиттэрэ. Ки?и-с???? ??скээн, элбээн, са?аттан са?а к?л??нэ солбуллан испитэ. Кэлин, алтыс-сэттис ?йэлэргэ, т??рдэр модун холбо?угу тэрийэн, Кытай, Иран, Византия курдук с??кэн государстволары кытта тэ??э анньы?ар улуу империяны олохтообуттара. Илин Амур ?р?стэн ар?аа Хара муора?а тиийэ киэ? нэлэмэн сири олоччу бас билбиттэрэ.

Былыргы хууннар ?лт?ркэйдэрэ Орто Азия?а, Алтайга, Кытайга, Маньчжурия?а хаалбыттарын, т??рдэр ?р?г?йд??н олороннор, бэйэлэригэр симэлиппиттэрэ. Арай Байкал к??л ар?аа э?ээригэр, Ангара ?р?с у?уор, тыа быы?ыгар са?ан, б?гэн олорбут а?ыйах ахсааннаах айыы айма?а эрэ ыраах кытыыга олорор буоланнар, таарыллыбатахтара. Хууннары ар?аа к???рб?т у?ун сукка айыы айма?а эстэ сы?ан, уу кытыытыгар олорор буоланнар, тыыннаах ордубуттара. Кэлин да?аны быста-быста сал?анан, ыраах буолар араллааннарга кыттыспакка, бэйэлэрэ ту?унан сирдээх-дойдулаах, аймах дьон аатыран, утуму сал?аан, бур-бур буруо та?ааран олорбуттара. Илин ?тт?лэригэр улуу Бай?ал у?уу тэнийэр. Со?уруу тыа э?ээрдээх у?ун Сайаан хайата истиэп тыалын хаххалыыр. Хоту киэ?э-киэлитэ биллибэт сис тыа, хайа. Онон ?рг??р ?рг?йбэт, ы?ыы-ха?ыы и?иллибэт кытыы сиргэ нус-хас олорор курдук сананаллара.

Арай ар?аа ?тт?лэригэр кыргыстар диэн халы? аймах дьон олороллор да, ыраахтара уонна эйэ дэмнээхтэрэ. Кинилэри кытта уора-к?ст? с????н? ??рсэр кыра хабырыйсыылар буолааччылар да, оло?у огдолутар улахан сэрии буолбата. Улуу т??рдэргэ у?анар айма?ы ата?астаатахтарына, иэстэбиллээх буолуо диэн кыргыстар кыра?ыйан мээнэ тыыппаттара.