?йэ кирбиитигэр

Киэ? нэлэмэн истиэпкэ к??? сылдьар сэрии?ит омуктар тимир о?о?укка, сэрии сэбигэр олус наадыйаллара. Ол и?ин хайалаах, мастаах сиргэ олорор тимир уустарын тыыппаттар этэ. Айыы дьоно былыр-былыргыттан тимири у?аарар, у?анар идэлээхтэрэ. Т??рдэр кинилэргэ сэрии сэбин, куйа?ы о?орторон ылаллара. Кырыы хааннар диэн ааттыыллара.

Айыы айма?а а?ыйах ахсааннаах ?с а?а уу?а буолан олорбута. Кинилэр сылгыны, ына?ы иитэн, бултаан, балыктаан айахтарын ииттэллэрэ. Бурдугу, просоны ы?аллара. Просоны тараан диэн ааттыыллара. Тараан та?ар икки т?г?р?к иилээх таратаайканы о?остоллоро. Та?ас хатар к??рчэххэ ?рб??? ?р?лл?р?. Кинилэр атыы?ыттара улуу Бай?алы со?уруу тумсунан эргийэн, Хаамар Дабаан сис хайатын н???? т??эн, Кээхтийэ?э тиийэн, т??лээ?и, тимир о?о?уктары кытай та?а?ыгар, и?итигэр, бурдугар атаста?аллара. Кинилэр истиэп олохтоохторун курдук сэрии?иттэрэ суо?а. Истиэп хас биирдии сэрии?итэ ?с аттаах буолуохтаах этэ: айан ата, ындыы ата уонна сэрии ата диэн. Оттон айыы айма?а ханна да к?сп?кк?, тыа кыара?ас алаастарыгар олорор буоланнар, элбэх сылгыны кыайан ииппэттэрэ. Ол да буоллар, а?а уу?ун к?м?ск??ргэ, к??стээх буолар чинчилээх уол о?олору кыргыс ??рэ?эр ??рэтэллэрэ.

Кэлин т??рдэр иккис каганаттара эстибитин кэннэ, кыргыстар дьэ к???л бараннар, ар?аа диэки олорор айыы айма?ар кэлэннэр сабыта т???тэлээбиттэрэ. Ол и?ин А?хара ?р?с ар?аа ?тт?гэр олорбут а?а уу?а дойдуларын хаалларан, тэскилээн улуу Бай?ал илин ?тт?гэр к?сп?ттэрэ. Ол диэки ?ксэ куйаар э?ээрдээх дойду буолан, хоту тыатыгар сыстан, ураа?хайдар диэн ааттанан олорбуттара. Оттон улуу Бай?ал уонна А?хара ?р?с икки ардыгар олорор аймах дьон, ханна да к?сп?кк?, дойдуларыгар олорон хаалаллар. Кинилэр ?т??лэрэ кыргыс омук баайдарын ыччаттарын кытта хардарыта эр-ойох ылсан, уруур?а?а, эйэни олохтуу сатыыллар.

Онтон ??-сут э?ээрдээх хас да ?йэ ааспытын кэннэ, уон ???с ?йэ?э, могуол омуктар модун холбо?угу тэринэн ?р?г?йд??б?ттэрэ. Кинилэр эмиэ хонуу куйаар дойдулаах к?с омуктар этилэр. Тимири у?аарарга, у?анарга идэтийбэт буоланнар, былыргы т??рдэр курдук тимир уустарын тыыппаттар этэ. Ол эрээри улахан сэрии дьалхаана ураа?хайдары эмиэ таарыйар. Ханнык эрэ могуол эдэр уол?амчы хаанын аттаах сэриитэ 1217 сыллаахха хонуу куйаар э?ээрдээх а?а?ас сиргэ олорор ураа?хайдар ордууларын алдьаппыта. Бай?ал илин ?тт?гэр олохсуйбут ураа?хайдар онтон тэмтэрийэн, ха?ан эрэ былыргы ?б?гэлэрэ эппиттэрин курдук, «бу дойдуга с?г?н олордуо суохтар» диэн, с????лэрин ??рэн, хоту к???лл?р.

«Оннуттан уларыйбыт огдолуйар» диэн ?с хо?ооно этэринии, аны могуоллартан к?рэнэн, ханна эрэ чуумпу дойду баар буолуохтаах диэн, Олоохуна ?р?с с?ннь?н туту?ан, хоту диэки айаннаабыттара. Аара тохтоон, икки сиргэ кыстаан бараннар, ???с сайыннарыгар, улахан ?р?с орто с?ннь?н илин э?ээригэр кэлэллэр. Ханна да?аны ки?и-с???? олохсуйуон с?пт??х сири к?рб?т?х дьон ?р?с ар?аа э?ээригэр киэ?-куо? ?ч?гэй сир баарын билбиттэр. Онно кы?амматах курдук ?р?с илин э?ээригэр тохтоон кыстыыллар. Ол кэм?э ?р?с ар?аа ?тт?нээ?и киэ? сы?ыыга сайын таба к?л?л??х то? уустар кэлэллэр эбит. Ону сэргэ дь?кээбиллэр (юкагирдар) диэн балыксыт идэлээх дьон ?р?с кытыытынан олорбуттар.

Ураа?хайдар кыстаан бараннар, саас хаар хараарыыта ?р?с у?уор туорууллар. Кинилэр куйахтаах, тимир сэптээх баатырдара таас ????лээх, охтоох то? уустары сэриилээн хотон, эргиллибэт гына ??рб?ттэр. Онтон дьулайбыт дь?кээбиллэр, сэриилэспэккэ эрэ бары к???н, Тумара ?рэ?инэн хоту т?сп?ттэр. Ураа?хайдар ?ч?гэй ходу?алаах, бултаах, балыктаах са?а сири дойду о?остон олохсуйаллар.

Оттон улуу Бай?ал ар?аа ?тт?гэр олорбут айыы дьоно тыытыллыбакка дойдуларыгар олорбуттара. Могуоллар кыайан-хотон, барыталаан, улахан араллаана суох кэм кэлэн, дьыл-хонук аа?ан испитэ. Ханна эрэ кый ыраах буолар сэрии дуораана да и?иллибэтэ.

?р кэм?э Кытайы ба?ылаан олорбут могуоллар 1368 сыллаахха ол дойдуттан букатыннаахтык ??р?ллэн, т?р?т сирдэригэр Монголия?а к???н кэлбиттэрэ. Кэлэллэрин кэлбиттэрэ буолан баран, Кытай сиригэр т?р??б?т-??скээбит, к?с олохторун олох умнубут дьон, а?аардас эт-??т а?ылыкка астымматтар. Кураанах хонуу куйаарга тэ?ийбэттэрэ да?аны. Аны кэ?экэнэ буолбут кытайдар с?г?н олордубаттар. Могуол сиригэр элбэх сэрии дьонун а?алан, киин куораттарын Кара-Коруму урусхаллаан баран т?нн?лл?р.

Кытайга бурдук ??ннэрэн а?аан олорбут сорох могуоллар, тыа э?ээрдээх чуумпу, кытыы сиргэ баран олохсуйарга бы?аарыналлар. Кинилэр сэниэ ылан бараннар, аттаах сэриилэрэ Сайаан хайатын у?уордаан, А?хара ?р??? туораан, улуу Бай?ал ар?аа э?ээрин олоччу сэриилээн ылаллар. Эр дьону ?л?рт??ллэр. Эдэр дьахталлары, о?олору Монголия?а к???р?лл?р. К?с олохторун умнубут могуоллар «?т?? дойду бу баар эбит» диэн са?а сиргэ олохсуйаллар.