?йэ кирбиитигэр

Саттаар са?а тиктэрбит сарыы сонун санаан аhарда. Дьиэтин диэки хааман иhэн эргиллэн к?рб?тэ – кыыс, тыа тумсун эргийэн иhэн, эмиэ кини диэки хайыста. Уол туох эрэ ??р?? долгунугар к?т???ллэн, чэпчээбит курдук буолбут. К?н ча?ылыгар сырдаабыт к??х халлаан, киэ? алаас, намылыйбыт хаты?нар, эйэ?нэhэр ньургуhуннар эмиэ ??рс?б?т курдуктар. «?ч?гэй да?аны!» диэн са?а аллайыан ба?арда.

* * *

Улуу ?р?с к?м??л мууhун ?лт? к??рэлээн, хоту диэки тохтоло суох уhуннаран, аhаран, халаан уута намыhах сири ылан кэ?ээн нэлэhийбит. Билигин да?аны ыраах ??скэ быстах муустар усталлара к?ст?р. Сибиэhэй балыгы сиэбэтэхтэрэ ?р буолбут дьон уу т?hэрин кэтэhэллэр.

Петр Бекетов оронугар тиэрэ т?hэн сытта?ына, Л?г?й тойон кэллэ диэн эттилэр. То?о кэллэ?эй? Саха тойотторуттан кини эрэ нууччаларга до?ор-атас буолбута. Атыттар чугаhаабаттар. Аты?ырыыллара биллэр. Атамаан тылбаасчытын Петрушканы ы?ыртарда. Эстэрээппэ дьахтарга «аста бэлэмнээ» диэн соруйда.

Сотору Л?г?й киирэн с?г?р?йэр. Со?отох. Туох да кэhиитэ суох кэлбитин Бекетов дьиибэргии санаата. Туох эрэ буолбут буолла?а дуу?

Ма?най к?нн?р? олох-дьаhах, хайдах олороллорун э?ин туhунан кэпсэттилэр. Сахалар с?р?н соруктарын тута этээччилэрэ суох.

Л?г?й аhыы олорон санаатын этиэн иннинэ, тус бэйэ?эр этэбин диэн, асчыт саха дьахтарын таhаартарда. Тылбаасчыттыын ?h?? буолан хааллылар.

– Тойон, бу дойдуттан барыаххын наада, т?ргэнник, – диэн Л?г?й этиэх буолбутун дьэ эттэ.

– То?о диир тойон, – Петрушка Бекетов тылын сахалыы тылбаастыыр.

– Эйигин ?л?р??р? соруналлар. Ол туhунан сир-буор аннынан чып кистэлэ?инэн кэпсэтии баар диэн сура?ы иhиттим. Ону этээри кэллим, – Л?г?й, ким эрэ истиэ диэбиттии, и?нэх гынан аргыый са?арар.

– Ким тэрийэрий? ?сп?х дуо? – Петрушка эмиэ тойонун тылын тылбаастыыр.

– Ким тэрийэрэ биллибэт. Хааннаах дапсыыр⁹ буолуо диэн куттанабын. Би?иги, сахалар, хаан то?унна?ына, ону иэстэ?эр ?гэстээхпит. Былыр-былыргыттан оннук этэ. Онон эрдэ-сылла дойдулаа, бар. Ол ордук буолуо.

Бекетов, тылбаастатан баран, тугу эрэ нууччалыы са?арталаата.

– Туох диирий? – диэн Л?г?й Петрушкаттан ыйытар.

– Тойон мин кинилэртэн куттаммаппын диир. Государь илиитэ у?ун, биир ха?аагы ?л?рд?хт?р?нэ, с??с туора урду?у ?л?р??хп?т диир. Инньэ диэн дьо??ор этиэ? ???. Биhиги кутта?ас дьон буолбатахпыт диир, – Петрушка тылбаастыы ??рэнэн и?нибэккэ са?арар.

– Этэрин этиэм да, ки?и тылын истибэт дьон. Туох да айдаана суох баран хаалбыта ордук буолуо этэ. Бэйэтин оннугар атын ки?ини хааллардын. С?бэлээн этэбин.

– Ханна да барбаппын диир, – Петрушка Бекетов этэрин истэн баран сахалыы тылбаастыыр. – Кинилэрдээ?эр ынырык ?ст???? к?рб?т ки?ибин диир.

– Мин сэрэттим. Эн и?итти?. Ку?а?ан т??л? т?hээбитим. Туох эрэ буолара буолуо.

Л?г?й эппитин тылбаастатан истэн баран, Бекетов этэр:

– Твой дурной сон мне не помеха. Нам поможет бог. Все равно победим…

Л?г?й барбытын кэннэ, Бекетов т????? харабылы к????рдэргэ дьа?айда. К?н?с остуруок та?ыгар к?рс?н кэпсэтэллэр. Бекетов дьонугар Л?г?й сэрэппитин ту?унан бы?ыта-орута эттэ.

* * *

?р?с мууhа ыраастаммытын кэннэ, Бекетов ха?аактар уонна промысловиктар б?л?хт?р?н хоту ыытта. Кинилэр ол диэки олорор сахалартан, то?устартан дьа?аах хомуйуохтаахтар.

С??р?г? та?нары устар буоланнар т?ргэнник айаннаатылар. Тыал кэннилэриттэн буолла?ына, мачта туора ма?ыгар эриллибит баарыстарын т??эрэн тиирэ тардаллар. Т??ннэри-к?н?стэри тохтоло суох устар буоланнар, сотору Алдан т?рд?н аастылар.

Б?л?? ?р?с т?рд?гэр тиийэн, балыктыы сылдьар нууччалары к?р?н со?уйдулар. Анараа??ылар да со?уйдулар бы?ыылаах. Кытылга сыстан кэпсэтии буолла.

Ааспыт сайын Степан Корытов атамааннаах Мангазея ха?аактарын этэрээтэ Б?л?? т?рд?гэр кэлэн кыстаабыта. Кинилэр Енисей ха?аактарын с?б?лээбэтэх харахтарынан к?рд?лэр. Хара ааныттан ха?ыс кэпсэтии буолла. Мангазея ха?аактара: «Э?иги манна то?о кэллигит, бары?. Бу би?иги дьа?аах хомуйар сирбит», – дэ?эллэр.

Бекетов дьоно онно с?б?лэммэттэр: «Лена с?нньэ барыта би?иэнэ, э?иги Б?л?? с?ннь?н ылы?», – дииллэр. Анараа??ылар буолла?ына а?ара баран, Алдан эмиэ би?иги сирбит диэн турдулар. Кинилэр урут арыйбыттар ???. Степан Корытов иирсээни к??дь?ппэт санааттан: «Би?иэхэ холбо?у?, кытты?ан дьа?аах хомуйуо?у?», – диэбитин Бекетов дьоно с?б?лэспэтилэр.

М?кк??эн баран к?б??лэ?ии, анньыала?ыы буолбутугар, Мангазея ха?аактара элбэх буолан тулуппатылар. Саба т??эн охтортоон, кэлгийэн кэбистилэр. Судноларын былдьаан, сааларын-сэптэрин ылаттаан баран, т?н?ннэрэн, Алдан т?рд?гэр а?аллылар. «Олох утарыла?ыма?, кураанах арыыга хаалларан, хоргутан ?л?р??хп?т!» – диэн суо?ур?аналлар дииллэр. С?р?н куо?урдара – Ленаны би?и арыйбыппыт, э?иги кэлин кэлбиккит диэн.

Енисей ха?аактара хайыахтарай, Алдан т?рд?ттэн остуруокка т?нн?р буоллулар. Мангазея ха?аактара: «Алдан ?р?с уонна Лена аллараа ?тт? – олоччу би?и сирбит, онно кэлэ да сорунума?», – диэн сэрэттилэр.