?йэ кирбиитигэр

Ити бы?ылааны истэн баран, Бекетов бэрт т?ргэнник со?уруу барарга бы?аарынна. Енисейск воеводата хайдах эмэ гынан Мангазея ха?аактара ??нэ-тэhиинэ суох барбыттарын тохтотто?уна табыллара буолбут. Уонна Л?г?й тойон сэрэппитэ ?й?ттэн-санаатыттан арахпат. Т?h? да эдэр сааhыттан быhылааннаах сырыыга сылдьыбыт хорсун киhитин иhин, бу дойдуттан дьаадьыйда?ына эрэ нус-хас утуйууhу. Кини сахаларга улахан аньыыны-хараны о?орбутун билэр. Ха?аак сэптээх-сэбиргэллээх ?ст???? кыргыhыы хонуутугар самнарара – чиэс-хай?ал. Оттон о?ону, дьахтары ?л?р?р – саат-суут. Т?h? да?аны улахан сорук, сыал иннигэр буолтун иhин, саныырга ыарахан…

Енисейскэйгэ баран сыл устата хомуйуллубут дьаhаа?ы туттарыа?а, быhыыны-майгыны кэпсиэ?э. Быйыл атыыhыттар а?ыйах бурдугу а?албыттар. Эбии бурдук ыыталларыгар кэпсэтэн к?р???э.

Бекетов бэйэтин оннугар Парфен Ходырев диэн киhини хаалларан баран, т?нн?р коча?а олорсон ?р?h? ?кс?йд?. Парфен – бояр т?р?ттээх бас-к?с киhи. Онон кини атамаан буолара с?п.

Сахалар кэлбэт-барбат буолан, ньим барбыттара хайдах эрэ сэрэхтээх. Мангазея ха?аактара буолла?ына, бэйэ дьоно эрээри, ардай аhыыларын к?рд?рд?лэр. Хаалларбыт дьоно хайдах олороохтууллара буолла?

* * *

Атырдьах ыйын б?т??т?гэр Саттаар ?р??б?л??н отторун кэбиhэн б?тэрдилэр. Быйыл от ??н??тэ ?ч?гэй. Саха ыалын оло?о дьыл хайда?ыттан улахан тутулуктаах. ?? сайы??а дьон ??рэ-к?т? ?л?мнэhэн ?лэлиир. Эhиил хайдах дьыл буолара биллибэт. Саттаар эмиэ отун ?лэтигэр к??скэ ?лэлээн, а?ыйах хонукка а?атын к?м?л?h?ннэрэн, от б???н? оттоото. Быйыл кур оттоох буолсулар. Онон эhиил кураан да буолла?ына, улаханнык о?устарыахтара суо?а.

Кини быйыл санаата к?н? сылдьар. Ну?нууру кытта улам чугасаhан, от ?лэтэ б?ттэ?инэ к?рс?h??х буолбуттара. Кыыс бэйэтэ этэн соhуппута. От ?лэтэ б?пп?т?н кэннэ ?р??б?н? ыытаар диэбитэ.

Дьиэтигэр икки к?н сынньанан баран, инитин кыыска ыытта. Саас к?рс?б?т сирдэригэр сарсын киэhэлик кэллин диэн илдьиттээтэ. ?р??б??? ким да суо?ар кыыска кистээн этээр диэн ?йд?тт?.

Хонон турда. Киэhэ хойукка диэри утуйбата?а. Оо дьэ, б?г?н барар к?нэ. Кыыhы кытта к?рс? барарыттан хайдах эрэ саллар. Урут оонньууга кыбыстыбакка эрэ хорсуннук барара. Оттон билигин анаан-минээн к?рс? барар. Ол атын. Туох диэн кэпсэтэрэ буолла?

Са?а сонун кэтэн дьиэттэн та?ыста. Далаhа?а киирэн к?л?г?н к?р?ннэ. Таарыйа сирэйин суунна. Суолга киирэн тыаны туораан, ?р?йэни ааhан, били саас кыыhы к?рс?б?т алааhыгар киирдэ. К?рс??х буолбут сиригэр соруйан эрдэ кэллэ. Сэрэйбит курдук, кыыс кэлэ илик. К?н билигин да?аны киэhэрэ илик. Тыа са?атыгар олордо.

Арай кыыhа кэлбэтин. Эбэтэр мааны, ?ч?гэй к?т??т ыйытан, тылын биэрэн кэбистин. Дьахтар санаата уларыйымтыа дииллэр. «Миигин бэйэтигэр тэ?ниэ суо?а» диир санаата эмиэ к??рэйдэ. Ынах этэрбэhэ, убаhа тириитэ сутуруота ону санатар. Курус санаа к??рэйиэх чуумпута. Кураанах хонуу…

Тыа тумсунан тииттэр быыстарынан кыыс элэ?нээн иhэрин к?р?н с?рэ?э тэбиэлээтэ. Эмиэ ??р?? долгунугар куустарда.

– Хайа, кэлбити? ?р буолла дуо? – кыыс кэлэн аргыый ыйытар.

– ?р буола илик. Билигин кэлбитим, – уол туран кэлэр.

Дьо??о к?ст?мээри, тыа?а киирдилэр. С??h? ыллыга баар эбит. Ону батыhан кыра ырааhыйа?а кэллилэр. Ким эрэ кэрдэн баран бырахпыт д?л??э сытар. Ол ?рд?гэр кэккэлэhэ олордулар.

– Туох сонуннааххын? – кыыс, арбы-сарбы со?ус туттан олоро т?hэн баран, ыйытар.

– Оппун оттоон б?тэрдим.

Уол кыыhы кууhан ылыан санаан аhарда. Кыбыстар. Илиитэ барбат.

– Быйыл эрдэ б?пп?кк?н дии.

– Эрдэ, – уол ити ыйытыытын хайдах эрэ хомойо иhиттэ. Олох к??ппэтэх буолла?а дуу? Эйигин к?рс??р? к??скэ ?лэлээтим диэ?ин тардынна.

Чочумча са?ата суох олордулар. Уол кыыhы кытта туох диэн кэпсэтиэ?ин билбэт. Ну?нуур ма?ан сарыы этэрбэhи кэппит. Кылгас сарыы сонноох.

– Эйиэхэ туох сонун баарый? – Саттаар хардары ыйытар.

– Би?иэхэ биир киhи кэлэ сырытта, – кыыс уолу кылап гына к?р?н ылар.

Уол тута са?арбата. Хайыы ?йэ кэлэн ыйытан эрэллэр эбит. Ол иhин уларыйда?а. Сотору, бука, букатыннаахтык арахсаллара буолуо. Онтон то?о эрэ ойо?оhуттан ?ск??р?т?н ыйыппыт курдук туттан ыйытта:

– Ону эн?

– Ону мин… Буолумматым.

– Оттон дьону? туох дииллэрий? – Саттаар сэгэс гына т?стэ.

– Барбыттарын кэннэ а?ам «саакка укту?, кыбыhыннарды?» диир.

– Баай, мааны киhи дуу?

– Мааны уол.

– То?о буолумматы?? – Саттаар ыйытан баран акаарытык тылластым дии санаата.

Кыыс са?арбата. Т?б?т?н санньыппыт. Онтон эмискэ хонос гынаат, абарбыт курдук са?арда:

– Эйигин к??тэбин. Эн бэйэлээ?и!

– Кырдьык дуо? – уол илиитин кыыс илиитин ?рд?гэр уурда.

Ити быhыыта хайдах эрэ олус солуута суох курдук буолла. Итинник тахсан хаалла. Соро?ор киhи са?арбыт са?ата, туттубут быhыыта эмискэ, т?т?л? суох буолааччы.