Хатынская аповесць

Я хадзіў на паляну, падоўгу сядзеў там, глухі, адзінокі, смяротны. Я ўжо не чуў сухога дажджу конікаў i толькі глядзеў на ix бязгучныя чырвоныя ўспышкі. Маштабы паступова мяняюцца, ссоўваюцца, i вось я ўжо сярод чырвоных выбухаў. Закрадваецца i пачынае расці трывога: а што, калі ў лагеры ці побач ужо ідзе бой, а я сяджу тут, глухі, i не ведаю? Нешта перамянілася ў свеце, рэзка, пагрозліва — толькі ты не ведаеш. Каб хто ўбачыў, як я вяртаўся ў лагер — асцярожна, са зброяй напагатове, — падумаў бы, што хлопцу мала сапраўднай вайны, яму яшчэ i пагуляць у яе хочацца.

Аднойчы заснуў, прыгрэўшыся на сонейку, па-восеньску мяккім, ласкавым, утульна ўсеўшыся між высокіх, як падлакотнік крэсла, каранёў таўшчэзнага дуба. Расплюшчыў вочы — Глаша! Стаіць i глядзіць проста ў твар. Я расплюшчыў вочы, а яе сіні погляд усё нерухомы, аблічча строгае, бадай суровае. Нарэшце заўважыла, што я прачнуўся, нешта сказала i падсела да дуба, у суседняе «крэсла» з каранямі-падлакотнікамі. Падставіла твар сонцу i сцішылася з закрытымі вачамі, толькі павекі i вейкі дробна дрыжаць над набрынялай слязой. Глаша ў нямецкім світэры з адкрытай, яшчэ больш схуднелай шыяй, спадніца ў яе, па-партызанску, надзета на сінія штаны, упраўленыя ў боты.

Мне здаецца, што сама яна сябе не бачыць сёння, не думае, якая яна — ёй усё роўна.

Нешта сказала, не расплюшчваючы воч. Не помніць, што я аглух, не чую? Ці ёй усё адно, пачуюць ці не, што яна гаворыць. Я не чую, затое пагаварыць рады — пра Касача, канечне. Як я магу яшчэ аддзячыць ёй за тое, што прыйшла, сядзіць ca мной, замест таго, каб яго шукаць, быць каля яго?

Я ведаю пра Касача, вядома ж, болей, чым яна: для жаночага кахання гэтыя гісторыі, магчыма, не маюць таго значэння, як для хлапечай любві. Вось гэта гісторыя: як Касач паявіўся ў лесе i з ім яшчэ сямёра ваеннапалонных, а ix павялі расстрэльваць як шпіёнаў, падасланых. Сашка лаяўся i плакаў ад крыўды i злосці, Косця-начштаба ўсё прасіў пакурыць (i калі ішоў, i калі яму капаў), астатнія быццам не верылі, што гэта сур'ёзна. А Касач раптам сказаў з напалову выкапанай магілы:

— Калі я цябе вось так буду, не скачы. Дамовіліся?

Моцна так сказаў, але невядома да каго. (Не ведаю, ці здолеў бы ён сам растлумачыць, што меў на ўвазе? Нейкая горкая, прытоеная думка наогул, а не папрок ці пагроза. Не мог жа ён ведаць, што зараз пачнецца бой: метраў за дзвесце паявяцца немцы, i ён, Косця, Сашка ў гэтым баі пакажуць сябе так, што праз некалькі месяцаў Касач стане камандзірам роты, а потым i атрада.)

Я ўсё гаварыў, гаварыў, i ўсё пра Касача i пра наш з Сашкам бой каля рэчкі, i ўсюды Касач у мяне быў прыгожы, справядлівы, таму што ён i сябе не беражэ, не шкадуе. Глаша, здавалася мне, уважліва i ca згодай слухала, хаця i не расплюшчвала вачэй. I раптам сказала:

— Замаўчы! Дурненькі.

Я гэта на вуснах яе i ў вачах прачытаў.

Паднялася i пайшла цераз паляну, як i той раз. Нешта ў ix з Касачом здарылася! Я быў ашаломлены гэтай здагадкай. Бо так добра ўсё складвалася, так згодна. Куды ж мне, за кім, калі яны не разам? Без яе для мяне i ён цяпер не той. А без яго гэтая паляна i нашы сустрэчы — зусім іншае нешта, аб чым я не падрыхтаваны думаць: я так звыкся з упэўненасцю, што мы сюды прыходзім, каб Глаша ўслых магла пра яго думаць, а я дапамагаць ёй.

Бой пачаўся адразу i нечакана блізка, нават не за рачулкай, дзе быў насып разбуранай чыгункі, а на нашым баку, ледзь не ў лагеры.

Мы ішлі хвойнікам — ён пах смалою i летнім жвірам. Глаша, адхінаючы голле, пакалола руку — цяпер аблізвала яе прагавіта i смешна. I раптам застыла: умольна глянула на мяне. «Страляюць!» — адразу прачытаў я. Рукой паказала — дзе.

— Моцна?

Яна заківала галавой.

— Аўтаматы?

Значыць, зусім блізка.

Выбухі я пачуў сам, неяк усім целам. Мабыць, міны. Але калі да гранат адразу дайшло — справа дрэнь!

Глаша слухае бой i глядзіць на мяне, чакае, нібы ад мяне залежыць, каб не было таго, што ўжо ёсць. I трэба ж было мне якраз цяпер аглухнуць: глухі, як i сляпы, — усяму адкрыты, безабаронны. Ты, нібы ў клетцы, злоўлены, i хто хоча, можа падысці i разглядваць. Немцы доўга разглядваць не будуць…

Глаша ўхапілася рукамі за мой локаць, па яе дрыготкіх пальцах адчуваю: страляюць зусім блізка, вось… вось!.. Вінтоўку я зарадзіў, трымаю напагатове, азіраюся, але разам з тым я яшчэ помню, думаю i пра тое, што іду пад ручку з дзяўчынай i гэта зараз убачаць, тыя ж немцы ўбачаць. Яшчэ горш (так i падумалася: горш!), калі ўбачаць нашы зубаскалы. А раптам Касач?

Пальцы на маім локці сціскаюцца, уздрыгваюць ад блізкіх стрэлаў i выбухаў, напаўголаса я ўдакладняю:

— Кулямёты, аўтаматы? Так?