Лаьмнашкахь ткъес

– Caьнгар гомха йу. Форштадт, тур-бастион а чІaгIйан йеза. Нагахь мятежникаша блокада йахь, хи тоьур дац. Бассейна чохь тIaьхьалонна хи IаIо деза. Лазарет мичахь йу?

Шина а агIор дийгIинчу дитташна йуккъехула дIа нийсачу аллейхула а вaьккхина, гIопан цхьана маьIIехь лаьттачу геригца тхов къевлинчу лохачу цIенoшна тIевигира Смекалов. Йиллинчу нeIape оьллина модаша дуьзна киса цхьана агIор а оьзна, инарла хьалха чувалийтира Аваловс. Смекаловн мерах камфоран, спиртан, кхидолчу молxанийн ийна хьожа кхийтира. Чохь тоъал сирла йара. Сени чохь походни маьнгеш тIехь Іохкура дархой. МаьI-маьIIера схьахезара церан узарш. Йай-й чевнаш хилларш, инарла гучуваьлча, хьалагIовтта гIоьртира.

– Іахка, Іахка, – куьг ластийра инарлас. – Муха ду шун гIуллакхаш?

– Вуон дац, хьан локхалла! – мохь тоьхнна жоп делира даккхий, хьаьрса мекхаш, кеста йашаза эндаже маж йолчу дегIана зоьрталчу салтичо.

ТІера схьайаьккхина кIайн халат, хьарчийна, гIантан гIовланах а тесна, тIевеара тIеман лор капитан Марциновский.

– Дархой дукха буй, доктор? – хаьттира Смекаловс.

– Дукха бу, хьан локхалла. Тахана а валийна бархI салти а, кхойтта туземец а.

– Хала чевнаш йерш?

– Ишттаниш а бу. Тахана шиъ велла. Йалханнан дийна висаре догдохийла а йац.

Лазарета чуьра арадевлча, логера ветанаш дIа а даьхна, вортанах йовлакх хьаькхира Смекаловс.

– Гатте а, бурко а йу цу чохь, – элира йуьхьа дуьхьал йовлакх а лестош. – Мотт-гIайба а дац цIена. Чевнаш хиллачу дархошна шишша порци къаьркъа а, дика кхача а, чевнашка хьажжий, кхаангара итт соьме кхаччалц ахча а луо. Дог-ойла айъа церан.

ШолгIачу дийнахь керла хаамаш кхечира отрядан штаб-квартире. Йоккхачу отрядца ЦIоьнтарна кIел сецна Іaьлбаг. Iумма йуха а ЧIебарлахь кхарставаьлла…

– Iабдул-Хьаьжа кхераме волчуьра дIаваьлла, – бохура Аваловс. – Цo дoш делла суна Iаьлбагна тIеIаткъам бан. Цахуьлучу далаxь, ша цунна дуьхьалвер ву а аьлла. Басса тIехь хIинца кхерамениг ТангIай ву, Iаьлбаган коьртачу гIоьнчех волу. Дочу-Борзера Бойсуев Ахьмад шайн цигара йарташ ирахIитто гIерта. Амма кхерамениг Нохчмахка йу. Лаьттан къоьллой, мацаллой карзахбаьхна кхузара бахархой. Оцу тIе, аренгахь санна, вай тIeтийжа хьолахой а, динан дай а бац кхузахь.

– ДаьргIахойн, белгIатойн, цІонтаройн ойла муха йу?

– XIинца цкъа тийна Iа. ЦІонтаройх Сулиманан цIийнах нах бен бац гIaттaмeхь дакъалоцуш. Йисина йурт дуьхьал йу цунна. Масех де хьалха йиттина цара Сулиманан цхьана гIоьнчина, говр схьа а йоккхуш. Оцу тIехула йурт, шина декъе а йекъайелла, вовшахлетта. Йуьртдeнa a, цуьнан кIантана а, вешина а чевнаш йина. Сулиманан ваша а вийна. ДаьргIахой а, белгIатой а йуьстаха Іа. Амма Чомакхера гIо дац. Соьга гIoьнна отряд йаийта а бохуш, ГІоьрдалаxь шен цIа а хиънa Ia иза. И стаг, кIордийна, хьех чекхваьлла суна.

– Хийца ца мега иза?

– Мегара, хийца стаг велхьара. Цуьнан метта прапорщик Мовсаров Элби хIотто ойла йу сан.

Суьйранна йоцца кхеташо йира Смекаловс.

– Господа, – долийра цо. – Кавказан эскарийн коьртачу штабан бертахь, Нохчийчоьнан гIаттам йоццачу хенахь хьаьшна дIабаккха аьлла, кхуза схьахьажийна со. Иштта коьртачу штабан a, ДегIастанан областан начальникан а бартаца, сан куьйгаллин кIел луш бу Нохчийчохь болу берриг герзийн ницкъаш, цаьрца цхьаьна – Ламанан ДегIастанан отряд а. Шуна ма-хаъара, Анатолехь тахана цкъа дика дац вайн гIуллакхаш. Цул сов, болчу хаамашца, хIара гIаттам ДегIастана баржа кхерам болуш а ду хьал. Цундела, тIаьххьара а, къиза а тохардар – иза ду вайна хьалха хIоттийнарг.

XIoрaммо шена хетарг аьлча, сацам тIеийцира: Веданна ши чаккхарма уллохь болчу Iаьлбагехьа бевллачу дишношкарий, эрсаношкарий амалтана нах а баьхна, отряд Нохчмехкан кIорге йига.

2

Смекаловн план шолгIачу дийннахьехь йуьйхира. И де дайъира цо дишношца барт бан гIерташ. Цара сацамболлуш дуьхьало йира амалтана наx бала а, Iедална муьтIахь хилла, совца а.

Дарвеллачу Смекаловс суьйранна йуха а кхеташо гулйира. ХIинца цо ша волчу кхайкхира берриг а батальонийн командираш. Деха ца дуьйцуш, сацам тIеийцира тIедогIучу дийнахь Iуьйранна Дишни-Ведана йоxийна дIайаккха.

Амма хIорш дIасакъаста а кхиале. ГIамар-Дукъахь тIом кхехкабелира. Схьакхехьа болийра чевнаш хилла салтий. ТIaьххье Эрсанан отрядан начальникан майоран Явченкон геланча веара, цига хьажийна кхоъ рота гуонна йуккъexь йисина, дукъа тIехь хин тIадам а бац, салташа Iуьйранна дуьйна хин къурд ца бина аьлла.

Явченкон отряде Эртана-Коьрте йухайала аьлла, приказ а дахьийтина, и буьйса тIамна кечамбеш йаьккхира Смекаловс. Iуьйранна ворхI сахьт долуш бивакера Апшеронски, Самурски, Курински полкийн батальонаш а, гIалгIазкхийн, гIалгIайн, дегIастанхойн а дошлойн сотняш Дишни-Веданехьа дIа а хьовсийна, царна тIаьххье шен штабаца Веданах аравелира иза.

Операцина тIехь куьйгалла дан, йуьртана тIекхачале долчу Ахкан лекхачу берда тIехь йуькъачу боьлакна уллохь сeцира Смекалов. Отряд, цхьа а тайпа новкъарло ца хуьлуш, Ахках дехьайаьлча, сапаргIатделира цуьнан. Амма, эвлан йистера шолгIа боьра хадо йоьлча, отряд цIарна кIел нисйелира. Эвлан йистерчу массо цIа чуьра схьа дошан дарц дeттара.