ЛЯЛЬКА

– Я прасіў адваката нашага князя (бо мой адвакат – лайдак), каб ён забраў належную мне суму і аддаў табе, пане Станіславе… Усе трыццаць тысяч. А як ты абяцаеш мне дваццаць працэнтаў, дык я маю шэсць тысяч рублёў штогод на ўсе выдаткі. Нэндза, галеча!..

– Грошы пана я магу ўкласці ў лепшую справу, – адказаў Вакульскі. – Будзе пан мець дзесяць тысяч штогод…

– Як ты кажаш?..

– Так, трапілася мне выключная аказія.

Пан Тамаш ускочыў з фатэля.

– Збаўца… дабрадзей!.. – казаў ён узрушана. – Ты самы высакародны з людзей… Але, – адступіў ён на крок і расклаў рукі, – ты сам на гэтым не траціш?..

– Я? Я ж купец.

– Купец!.. Скажы гэта каму іншаму!.. – закрычаў пан Тамаш. – Дзякуючы табе, я пераканаўся, што слова купец сёння сінонім велікадушнасці, далікатнасці, гераізму… Высакародны!..

І ён кінуўся на шыю Вакульскаму, ледзь не плачучы.

Вакульскі трэці раз пасадзіў яго ў фатэль, і ў гэты момант пастукаліся ў дзверы.

– Прашу.

Убег Генрык Шлянгбаўм, сам белы, вочы ў яго гарэлі. Ён стаў перад панам Тамашам і, кланяючыся яму, сказаў:

– Пане, я – Шлянгбаўм, сын якраз таго “нягоднага” Шлянгбаўма, ліхвяра, на якога пан гэтак лаяўся ў краме пры маіх калегах і пакупніках…

– Пане… не ведаў… гатовы задаволіць… а, найперш, перапрашаю… Гэта ад засмучэння, – казаў сам не свой пан Тамаш.

Шлянгбаўм супакоіўся.

– Калі ласка, пане, – адказаў ён, – замест таго, каб даваць мне сатысфакцыю, няхай пан паслухае, што я скажу. Навошта мой бацька купіў дом пана? Гэта сёння не важна. Але што ён пана не ашукаў, я магу даказаць. Бацька зараз жа верне гэты дом пану за дзевяноста тысяч… Я нават больш скажу, – узвысіў ён голас, – пакупнік аддасць яго пану за семдзясят…

– Генрык!.. – прамовіў Вакульскі.

– Я ўсё сказаў, развітваюся з панам, – сказаў Шлянгбаўм.

Ён нізка пакланіўся пану Тамашу і выйшаў з пакоя.

– Што за прыкры фарс! – азваўся праз момант пан Тамаш. – Сапраўды, я сказаў у краме некалькі горкіх слоў пра старога Шлянгбаўма, але, прысягаю, я не ведаў, што ягоны сын тут… Ён верне мне дом за семдзясят тысяч, а сам аддаў за яго дзевяноста… Бач ты!.. Што скажаш, пане Станіславе?

– Можа, дом і праўда варты толькі дзевяноста? – нясмела адказаў Вакульскі.

Пан Тамаш пачаў зашпільваць гузікі і папраўляць гальштук.

– Дзякуй табе, пане Станіславе, – казаў ён, – і за дапамогу, і за тое, што займаешся маімі справамі… Што за фарс з гэтым Шлянгбаўмам!.. Але… але… Бэльця просіць цябе заўтра на абед… Грошы забярэш у адваката нашага князя, а што да працэнтаў, якія будзеш мець ласку…

– Выплачу іх наперад за паўгода.

– Я табе вельмі ўдзячны, – працягваў пан Тамаш, цалуючы яго ў абедзве шчакі. – Ну, да пабачэння, да заўтра… І не забудзься пра абед.

Вакульскі правёў яго праз падворак да брамы, дзе ўжо чакала каляска.

– Страшная спёка, – казаў, з цяжкасцю ўсаджваючыся, пан Тамаш Вакульскаму, які яму дапамагаў. – Што за фарс з тымі жыдамі?.. Заплаціў дзевяноста тысяч, а гатовы аддаць за семдзясят… Смеху варта… слова гонару!

Коні рушылі ў бок алеі Уяздоўскае.

Па дарозе дадому пан Тамаш быў нібы ачмурэлы. Ён не адчуваў спёкі, а толькі агульную слабасць ды шум у вушах. Былі моманты, калі яму здавалася, што кожным вокам ён бачыць іначай, або абодвума – бачыць горш. Ён скурчыўся ў кутку каляскі, ківаючыся ад кожнага штуршка, як п’яны.

Думкі і ўражанні блыталіся ў яго дзіўным чынам. То яму здавалася, што ён аблытаны сеткаю інтрыг, з якой вызваліць яго можа толькі Вакульскі. Або што ён цяжка хворы, і толькі Вакульскі здольны яго даглядаць. Або што ён памрэ і пакіне збяднелую дачку, ад якое ўсе адвярнуліся, і паклапаціцца пра яе мог бы толькі Вакульскі. Нарэшце, ён падумаў, як добра мець уласную каляску, гэткую ж зручную і лёгкую, як тая, на якой ён едзе, і каб ён папрасіў, дык Вакульскі падараваў бы яе яму.

“Страшная спёка!” – прамармытаў пан Тамаш.

Коні спыніліся перад домам, пан Тамаш выйшаў, фурману нават не кіўнуў і адразу пайшоў наверх. Ён ледзь валок цяжкія ногі, а калі трапіў у свой кабінет, упаў у фатэль, не здымаючы капелюша і гэтак застаўся сядзець, чым моцна здзівіў слугу, які палічыў за лепшае паклікаць паненку.

– Відаць, весткі добрыя, – звярнуўся ён да панны Ізабэлы, – бо ясны пан нешта… нібы крыху таго…

Панна Ізабэла, якая з удаванай абыякавасцю, але з моцным непакоем чакала бацьку ды вынікаў аўкцыёну, пайшла ў кабінет настолькі хутка, наколькі гэта дазвалялі правілы добрага тону. Бо яна ніколі не забывалася, што панне з яе прозвішчам нельга паказваць жывыя пачуцці нават пры пагрозе банкруцтва. Але яе панаванне над сабою не падманула Мікалая, які па чырвоных плямах на твары здагадаўся, якая яна ўзрушаная, і ён яшчэ раз ціха паўтарыў:

– О! Добра ўсё, мусіць, бо ясны пан… таго…

Панна Ізабэла наморшчыла прыгожы лоб і бразнула дзвярыма кабінета. Яе бацька ўсё яшчэ сядзеў з капелюшом на галаве.

– Што, тата? – з лёгкім незадавальненнем запыталася яна, зазіраючы яму ў пачырванелыя вочы.

– Бяда… галеча!.. – адказаў пан Тамаш і марудным рухам зняў капялюш. – Страціў трыццаць тысяч рублёў…

Панна Ізабэла збялела і апусцілася на скураны шэзлонг.