Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

La dua specimena universalaĵo (n-ro 39 de Greenberg ) estas: “Kie troviĝas morfemoj kaj de nombro kaj de kazo – kaj se ambaŭ sekvas, aŭ ambaŭ antaŭiras, la substantivan radikalon – tiukaze la esprimilo de nombro preskaŭ ĉiam staras inter la substantiva radikalo kaj la esprimilo de kazo”. Tio volas diri, ke en Esperanto, lingvo en kiu la substantivo povas ricevi finaĵon kaj por nombro (pluralo) kaj por kazo (akuzativo), estas universale tre probable, ke la indikilo de la pluralo staras inter la radikalo kaj la indikilo de la akuzativo. Kaj tiel estas: homo/j/n . La tria universalaĵo (n-ro 25 de Greenberg ): “Se la pronoma objekto (devige) sekvas la verbon, same ankaŭ sekvas la substantiva objekto”. Do ekzistas la eblecoj (2a, 2b, 2c), sed ne (2d):

2a – La pronoma kaj substantiva objektoj antaŭas la verbon. (Ekzemplo: la japana)

2b – La pronoma kaj substantiva objektoj sekvas la verbon. (Ekzemplo: la angla)

2c – La pronoma objekto antaŭas la verbon, sed la substantiva objekto sekvas la verbon. (Ekzemplo: la hispana)

2d – La pronoma objekto sekvas la verbon, sed la substantiva objekto antaŭas la verbon. (Ekzemplo mankas)

Kelkaj lastatempaj studoj provas trovi principan kialon por tiaj universalaĵoj ( Sanders  1975).

1.4 Tipologia klasifikado

Klasifiki la lingvojn de la mondo oni povas laŭ du diversaj bazoj. La du specoj de lingvoklasifiko estas la genealogia  (aŭ geneza ) kaj la tipologia .

La celo de genealogia klasifiko estas grupigi la lingvojn laŭ ilia historia parenceco. Se oni povas montri, ke du lingvoj devenis el unu sama lingvo de pli frua tempo, oni nomas ilin parencaj. En tiu speco parencaj estas ekzemple la lingvoj franca, itala, hispana, portugala kaj rumana, ĉar ĉiuj evoluis el la latina, kio estas abunde atestita fakto. Ili estas do la ‘idoj’ de la latina, kaj ni taŭge nomas ilin latinidaj lingvoj. En simila maniero oni agnoskas la lingvojn ĝermanajn, slavajn, keltajn, arjajn; kaj pro la parenceco pli malproksima de ĉiuj ĉi grupoj ni akceptas ilin ĉiujn kiel membrojn de la lingvofamilio hindeŭropa. Inter aliaj lingvofamilioj de la mondo estas la finno-ugra, la semida, la bantua, la malajo-polinezia, ktp.

La alia, dua speco de lingvoklasifiko estas la tipologia. En tipologia klasifiko *  oni provas grupigi lingvojn laŭ iliaj strukturaj karakterizoj, senkonsidere pri historia parenceco. Tiuj strukturaj karakterizoj povas troviĝi en la fonetiko kaj fonologio (t.e. en la prononcado), aŭ en la morfologio (t.e. en la vortstrukturo), aŭ en la sintakso (t.e. en la frazstrukturo); eĉ oni povas imagi tipologion kun semantika bazo (t.e. en la signifado). La plej konata tia tipologio estas morfologia: ĝi estas tiu, kiu dividas la lingvojn en tri tipojn (izolantaj, aglutinaj, kaj fandaj), kaj ni diskutos ĝin en la tria ĉapitro.

*  En la psikologia termin-tradicio de Hempel  kaj Oppenheim , 1936, la esprimo ‘tipologia klasifiko’ estus memkontraŭdira. Ĝi tamen estas la ordinara fak-esprimo en lingvistiko. Por diskuto, vidu Greenberg  (1974: ĉap. 2).

Fontoj por ĉapitro 1

1.1 Eksteraj trajtoj: Lapenna  1950: ĉap. 3.

1.2 Greenberg  1974: ĉap. 3.

1.3 Greenberg  1963: ĉap. 5; Sanders  1975; Lindstedt  1976.

1.4 Genealogia klasifikado: Collinson  1927: 82-92.

Pri la pozicio de Esperanto en lingvo-tipologio, vidu nun ankaŭ Brozovic  1976.

2. FONETIKO

2.1 Fonemoj

Se ni esploras la precizan artikulacion de la unua parolsono (aŭ, kiel oni diras, la unua segmento) en la tri vortoj kiso, kaso, kuzo, ni trovas, ke ordinare ili ne estas tute identaj unu kun la alia. La vorto kiso komenciĝas per sono farata per la antaŭa parto de la lango-dorso kontraŭ la osta palato. (Por la parolorganoj kaj ties nomoj, vidu la figuron.) Tiun k-varianton ni povas simboli [k̟] . La komenca sono de kaso estas farata per la meza parto de la langodorso kontraŭ la mola palato (la velo), [k]. La komenca sono de kuzo estas farata per la malantaŭa parto de la langodorso kontraŭ la malantaŭa parto de la velo, ĉe la uvulo: [k̠]. Izolante la tri komencajn segmentojn, oni povas pli facile percepti la sonan diferencon inter ili: [k̟, k, k̠].

[FORIGITA: Bildo de la parolorganoj akompananta la ĉi-postajn terminojn.]

Naza kavo

Alveoloj

Lipoj

Dentoj

Lango

Pinto

Postpinto

Antaŭo

Malantaŭo

Laringo

Voĉkordoj kaj gloto

Osta Palato

Velo

Uvulo

Faringo

Epigloto

Ezofago

Traĥeo