Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

*  Escepte, ĝi ŝajnus havi tian valoron, almenaŭ teorie, ĉe parolsono uzanta [ŋ] por /n/ antaŭ velaro troviganta en la sama morfemo, sed [n] antaŭ velaro troviĝanta en alia morfemo aŭ alia vorto. Tiumaniere oni havus la velaran [ŋ] en langusto  (besto) sed dentalan [n] en lan-gusto  (gusto de lano) k.s. Tiu argumento tamen ne validas; ĉar se iu distingus eraro  (misaĵo) disde er-aro  (aro da eroj) per tio, ke li uzus dentalan [r] en la unua, sed uvularan [R] en la frua parto de la dua, ni ne volus pro tio rekoni du fonemojn /r, R/. La ĵus aludita distribuo de /n/-alofonoj efektive ekzemplus la signaladon de morfemlimoj per specialaj alofonoj – kiun iuj volus formaligi en la teorio per rekono de ‘junto’ /+/ – sed nenion pli. Pri la koncepto ‘morfemo’, vidu § 3.1 ĉi-sube.

Ĉar tiu parolsono [ŋ], se uzata en Esperanto, tamen neniel povas havi fonologian valoron, tute superfluaj estas proponoj doni al ĝi specialan literon en iu reformita ortografio ( Halvelik  1966: 114). Same validas tio por la lingvoj itala, ĉeĥa, kaj aliaj. Male, en la lingvoj angla, germana, svahila kaj aliaj, la distingo inter velara [ŋ] kaj dentala (aŭ alveolara) [n] estas ja grava. En la angla lingvo kiel mi prononcas ĝin, la sola diferenco inter [ θɪŋ ] ‘afero’ kaj [ θɪn ] ‘maldika’ estas tio, ke la unua finiĝas per velara [ŋ], la dua per alveolara [n] (ortografie: thing , thin ). La sama diferenco distingebligas rang  ‘sonoris’ disde ran  ‘kuris’ kaj banger  ‘petardo’ disde banner  ‘standardo’. *  En la svahila la diferenco estas eĉ pli grava, ĉar ĝi havas fonologian valoron ne nur en la mezo aŭ fino de vortoj sed ankaŭ en la komenco.

*  Adoptante pli abstraktan modelon de fonologio, oni povas argumenti, ke ankaŭ en la angla [ŋ] ne havas fonologian valoron (ne estas fonemo). Tiel Chomsky  kaj Halle  (1968), kune kun multaj adeptoj de ‘generisma’ fonologio, rigardas [ŋ] kiel la surfacan realigon de /n/ antaŭ velaro, kiu lasta eventuale malaperas kiel tia, lasante kiel sian realigon nur la velarecon de la antaŭa nazalo, do /θing/ iĝas [θɪŋ].

2.2 La Esperanta fonemsistemo

La bazaj faktoj de Esperanta fonetiko estas facile direblaj. La lingvo havas 28 fonemojn, el kiuj 5 estas vokaloj kaj 23 estas konsonantoj. *  Ilin prezentas la sekva tabelo (1). Cetere gravas noti, ke la vortakcento  falas senescepte sur la antaŭlasta silabo.

*  Aŭ, pli precize, 5 funkcias  kiel vokaloj (do distingivas en la mezo de silabo) kaj 23 funkcias kiel konsonantoj (do distingivas en la marĝeno de silabo). La duonvokaloj  estas tiuj fonemoj, kiuj funkcias kiel konsonantoj, tamen similas al vokaloj en sia artikulacio.

La diversaj kolumnoj de (1) rilatas al la artikulacia punkto , t.e. al la buŝparto, kie la parolorganoj obstrukcas la aerfluon. Labialoj  estas lipaj sonoj; la nomoj de la aliaj tipoj simile deriviĝas de la latina nomo por la koncerna artikulacia punkto. La alia dimensio de la tabelo rilatas al la artikulacia maniero , t.e. al la speco de obstrukco per kiu la parolorganoj malhelpas la aerfluon. Ĉe plozivo  ili abrupte haltigas kaj poste liberigas ĝin; ĉe afrikato  estas simile, sed la liberigo estas iompostioma, tiel ke la rekomenciĝanta aerfluo devas trapasi mallarĝan malfermaĵon; ĉe frikativo  la aerfluo same trapasas mallarĝan malfermaĵon, sed sen antaŭa interrompo de la fluo; ĉe nazalo  la aerfluo trapasas nur la nazon; likvido , iom malfacile difinebla termino, estas [I] , [r] aŭ simila sono. La vasteco  de vokalo dependas de la distanco inter la plafono de la buŝkavo kaj la supraĵo de la lango. Ĉe ronda  vokalo la lipoj estas cirkloformaj.

En la ortografio oni skribas /ts/ kiel c , /tʃ/ ĉ , /dʒ/ ĝ , /ʃ/ ŝ , /ʒ/ j , /x/ ĥ , kaj /w/ kiel ŭ  ; por la aliaj fonemoj oni uzas la literon saman kiel la fonetika simbolo. Menciinde, ke la ortografio de Esperanto estas plene regula: principe ekzistas interrespondeco unu-al-unu inter la fonemoj kaj la literoj de la alfabeto. Tiu principo estas difinita en la 9-a Regulo de la Fundamenta Gramatiko (Zamenhof 1963: 301). En la parolo ĝi tamen submetiĝas al certaj perturboj, kiel ni vidos ĉi-poste (§ 2.7).

(1)

[FORIGITA: Tabelo de la Esperanta fonemsistemo kun fonetikaj simboloj, kaj la ĉi-postaj terminoj.]

Labialoj

Dentaloj

Palatalalveolaroj (gingivaloj)

Velaroj

Glotalo

Plozivoj

Afrikatoj

Frikativoj

Nazaloj

Likvidoj

Duonvokaloj

Vokaloj

Antaŭaj

Malantaŭaj

Rondaj

Malvastaj

Mezvastaj

Vasta

2.3 Sistemoj