Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

8-membra

Diversaj regulaj vokalsistemoj ‘triangulaj’

En la germana lingvo, kaj en pluraj aliaj, troviĝas eĉ pli ol kvar gradoj de vokala vasteco. Sed tie la vasteco estas ligita ankaŭ al vokala longeco (aŭ: streĉiteco), kiel ni vidos poste. Ankaŭ la hungara havas tian sistemon.

Oni ne miru, ke parolantoj de la franca, de la germana, kaj de la hungara, estas multe pli konsciaj pri precizaj gradoj de vasteco, ol estas parolantoj de la greka, la kroata, aŭ la japana. Nek oni miru, ke esperantistoj ĝuste el Francio, Germanio, kaj Hungario starigadas ‘problemon’ pri la vasteco de /e/ kaj /o/ en Esperanto, dum esperantistoj el Grekio, neslovena Jugoslavio, kaj Japanio tute ne atentas ĝin. Se estus amaso da Esperantistoj en Irano, ni certe povas atendi, ke ili starigadus la demandon pri la ‘korekta’ (mal)antaŭeco de esperanta /a/, problemon kiun la plimulto el ni ne konscias. Ĉiu emas percepti ĉiun lingvon tra la fonema kribrilo de la propra gepatra lingvo.

Ĝis nun ni konsideris nur tiujn vokalsistemojn, en kiuj ekzistas ne pli ol du gradoj de antaŭeco:

la antaŭaj vokaloj (/i, e/ ktp) estas prononcataj kun nerondaj lipoj, sed la nevastaj malantaŭaj vokaloj (/u, o/ eventuale / ɔ /) kun rondaj lipoj. Ekzistas ankaŭ vokalsistemoj kun centraj vokaloj, nek antaŭaj nek malantaŭaj – do kun tri gradoj de antaŭeco. Tiaj centraj vokaloj estas aŭdeblaj en la angla another [ ə’nʌðər ]. La bulgara lingvo havas sistemon de ses vokaloj, nome la kvin /i, e, a, o, u/ kiel en (2) plus mezvasta centra / ə / (ortografie ъ ). La rumana havas sep, kun centraj malvasta /ɨ/ kaj mezvasta /ə/ (ortografie î, ă).

2.5 Distingaj trajtoj de vokaloj

Tamen neniel ekzistas universala leĝo, ke antaŭaj vokaloj devas esti nerondaj, kaj ke malantaŭaj vokaloj devas esti rondaj (krom se vastaj). En Eŭropo troviĝas pluraj lingvoj, je kiuj oni vidas, ke la trajtoj de antaŭeco kaj de rondeco povas esti sendependaj unu de la alia – nome, lingvoj en kiuj troviĝas antaŭaj rondaj vokaloj. Tiel ekzemple la franca kaj la germana havas ne nur /i, e/ kaj /u, o/ sed ankaŭ /y, ø/ ( du , deux ; Tüten , töten ). Jen simpla klarigo de la konstatebla fakto, ke la francoj uzas siajn lipojn multe pli energie en la parolado ol la angloj: en la franca lingvo rondeco de vokaloj estas sendependa de antaŭeco, dum en la angla ĝi ne estas sendependa, do ne havas distingan rolon, do estas ne grava, do glate povas esti neglektata.

La finna kaj vjetnama vokalsistemoj estas prezentataj ĉi-sube (3). En la finna temas pri ok vokal-fonemoj (oble 2 pro kontrasta longeco), ses kiel en (2) plus du antaŭaj rondaj. En la vjetnama estas dek vokaloj, kun kvar gradoj de vasteco; je la plej vasta grado troviĝas nur /a/, sed je la aliaj gradoj po tri vokaloj, unu antaŭa kaj neronda (/i, e, ɛ/), unu malantaŭa kaj ronda (/u, o, ɔ/), kaj unu malantaŭa kaj neronda (/ɯ, ɤ, ʌ/).

(3)

[FORIGITA: Figuro de la vokalsistemoj finna kaj vjetnama kun fonetikaj simboloj.]

En monda kadro maloftaj estas kaj la antaŭaj rondaj vokaloj [y, ø,...] kaj la malantaŭaj nerondaj [ɯ, ɤ, ...]. Unuavide oni atendus trovi ie triangulan sistemon similan al tiuj de (2), sed kun rondaj antaŭaj kaj nerondaj malantaŭaj vokaloj, kiel (4). Sed nenie oni trovis tian lingvon. Evidente, ke ekzistas ia universala tendenco ligi malantaŭecon kun rondeco (krom ĉe vasta vokalo) kaj antaŭecon kun nerondeco. Oni povas agnoski universalaĵon, ke se iu lingvo havas nur unu serion da antaŭaj vokaloj, ili estas ne rondaj. (Ĉe malantaŭaj vokaloj la afero ne estas tiel klara: kiel konate, la japana /u/ estas ofte neronda, kvankam la japana vokalsistemo estas kiel la latina, /i, e, a, o, u/ longaj kaj mallongaj.)

(4)

[FORIGITA: Figuro de la japana vokalsistemo kun fonetikaj simboloj.]

Aparte interesan vokalsistemon havas la turka lingvo. Ĝi konas kvar malvastajn vokalojn, /i, u, y, ɯ/ (ĉi lastaj ortografie ü , ı ); por i  oni ofte uzas ankaŭ la fonetikan simbolon /ɨ/. Krome troviĝas tri mezvastaj vokaloj /e, o, ø/, kaj unu vasta, /a/. Do el fonetika vidpunkto la vokaloj aranĝiĝas kiel (5). Oni vidas, tamen, ke la distingo inter mezvastaj kaj vastaj vokaloj ne estas sendependa je la trajtoj de antaŭeco kaj rondeco; cetere, la turka /a/ ofte ne estas plene vasta. Do el fonologia vidpunkto sufiĉas agnoski nur du gradojn de vasteco, kaj rigardi la turkan vokalaron kiel ekspluatantan nur tri distingan trajtojn kun po du eblaj valoroj. Tiun analizon oni povas prezenti per la matrico (6), en kiu la simbolo + indikas pozitivan valoron de la koncerna trajto binara, la simbolo – negativan (malan) valoron.

(5)

[FORIGITA: Figuro de la turka vokalsistemo kun fonetikaj simboloj.]

(6)

[FORIGITA: Figuro kun matrico de binaraj trajtoj de la turkaj vokaloj.]