Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

La fonemoj de iu difinita lingvo aŭ dialekto kaj la regularo, laŭ kiu ili estas kunmeteblaj, konsistigas ĝian fonologian sistemon . Per la membroj  de tia sistemo ni volas aludi al la aro da fonemoj, da sonklasoj havantaj fonologian valoron. Dirante, ke la vokalsistemo de Esperanto havas kvin membrojn, ni volas indiki, ke ekzistas la potencialo havi serion da kvin vortoj, el kiuj ĉiu havas malsaman sencon, distingataj nur je unu vokalo – ekzemple pira , pera , para , pora , pura , aŭ tino , teno , tano , tono , tuno ; sed ke ne povas ekzisti serio da pli ol kvin tiaj vortoj. Do Esperanto ne konas distingon kiel [ pera  – pɛra], nek [ tuno  – tʉno ], nek [ para  – pa:ra ]. La 23-membra konsonant-sistemo estas ilustrebla per serio kiel kapo , kabo , kato , *kado , kako , *kago , kaco , kaĉo , kaĝo , kafo , kavo , kaso , kazo , kaŝo , *kaĵo , *kaĥo , *kaho , kamo , kano , kalo , karo , kajo , *kaŭo . Multaj potencialaj vortformoj ne estas ekspluatataj de la lingvo: la stelete indikitajn ne konas PIV, nek eĉ Parnasa Gvidlibro ( Kalocsay  k al. 1968). Kun ĉi tiuj neekspluatatoj ni povas tamen kompari ekzemple rado , tago , aĵo , monaĥo , ŝaho , naŭo . Ke [ŋ] ne apartenas al la Esperanta konsonantsistemo, tion ni povas ilustri per la nepra manko de eventuala *kaŋo .

2.4 Vokalsistemoj de diversaj lingvoj

Se oni rigardas la lingvojn de la mondo, oni trovas – kiel konate – grandan diversecon. La vokalsistemoj renkonteblaj ie en la homa lingvo gamas de dumembra sistemo ĝis sistemo de dudek aŭ pli da membroj.

Sistemon kun nur du fonologie kontrastaj vokaloj oni raportas por la lingvo abaza, lokita en Kaŭkazo. En tiu lingvo la vokaloj estas nur /ə, a/. Ili havas, tamen, plurajn alofonojn, kondiĉitajn de la ĉirkaŭantaj konsonantoj. En neakcentaj silaboj eĉ tiu kontrasto mankas.

Pluraj lingvoj havas vokalsistemon kun tri membroj, /i, a, u/. Inter ili estas la klasika arab lingvo kaj, en Suda Ameriko, la keĉua kaj la ajmara. Rigardante tiun sistemon el vidpunkto de la klasifiko de vokaloj laŭ vasteco (nomata ankaŭ alteco), ni vidas, ke ĝi uzas nur du gradojn: /i/ kaj /u/ estas malvastaj (altaj), dum /a/ estas vasta (malalta). Cetere, la opozicio /i-u/ dependas de antaŭeco kaj rondeco.

Multe pli ofta estas vokalsistemo 5-membra, /i, e, a, o, u/. Tiun sistemon havas la hodiaŭa greka lingvo; ĝin havas ankaŭ la serbo-kroata, la rusa, la hispana en Eŭropo, en Azio la tamula, en Afriko multaj bantuaj lingvoj inter kiuj la ŝona, la zulua, kaj la svahila, en Ameriko la majaa; kaj multaj aliaj lingvoj, inter kiuj... la Internacia Lingvo Esperanto. *  En tiu vokalsistemo troviĝas ne du sed tri gradoj de vasteco, ĉar oni havas ankaŭ la mezvastajn (mezaltajn) /e, o/. Ke modelon por la prononco de la Esperantaj vokaloj prezentas ĝuste la 5-vokalaj lingvoj, kaj inter ili plej kontentige tiu lingvo, kiu havas plej malmulte d; pluralofoneco ĉe la vokaloj, tion ŝajne rimarkigis unue la ruso Hohlov, kiu rekomendis kie modelan la Esperanto-prononcadon de kroatoj (Hohlov 1927).

*  El fonologia vidpunkto ni rigardas la diftongojn aŭ, eŭ, same kiel ej, aj, oj, uj, kiel vokalon plus konsonanto; la konsonanto en tiuj kombinoj estas ja duonvokalo, do artikulacie vokoida (vokal-simila). En diversaj aliaj lingvoj (ekzemple la angla) tia analizo de diftongoj ne estas kontentige, k por tiaj lingvoj ni rigardas la diftongojn fonologie kiel vokalojn.

En pluraj lingvoj troviĝas tia sama kvinvokala aranĝo, sed kun la aldona faktoro, ke vokalo povas esti longa aŭ mallonga. Tiel estas en la klasika latina kaj en la japana. Ke la vokal-longo havas fonologian valoron, tion ni vidas per distingo kiel latine mālum  [ ma:lum ] ‘pomo’, mălum  [ malum ] ‘malbonaĵo’. La vokalsistemo do havas 5x2 = 10 membrojn.

Se la distingo inter antaŭa kaj malantaŭa vokalo etendiĝas ĝis la plej vasta grado, oni havas

sesmembran sistemon. Tia estas la vokalsistemo de la persa, kun opozicio inter antaŭa /a/ kaj malantaŭa /ɑ/. En la tabelo (2) oni vidas diagraman prezenton de tiu kaj aliaj similaj vokalsistemoj.

Kun kvar gradoj de vasteco oni havas 7- aŭ 8-membran sistemon, depende ĉu troviĝas distingo de antaŭeco ĉe la plej vasta grado. La sepmembra sistemo troviĝas en la kataluna kaj en la itala (almenaŭ por tiuj, kiuj faras distingon inter ekzemple pesca  ‘fiŝado’ kun [e] kaj pesca  ‘persiko’ kun [ɛ]); ĝi troviĝas en la suta lingvo ( Sotho ) de suda Afriko kaj, kun la aldona komplikaĵo de nazalaj vokaloj, en la joruba de okcidenta Afriko. La okmembra sistemo estas la bazo de la vokalaro franca; sed en tiu lingvo ekzistas ankaŭ diversaj nazalaj kaj antaŭaj-rondaj vokaloj.

(2)

[FORIGITA: Figuro de diversaj vokalsistemoj kun fonetikaj simboloj, kaj kun la ĉi-postaj terminoj.]

3-membra

5-membra

6-membra

7-membra