Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Evidente, tamen, tiuj diferencoj estas sensignifaj por la lingvo. Ili rezultas aŭtomate el la akomodiĝo  de la komenca konsonanto al la sekvanta vokalo. La antaŭeco  de [k̟] en kiso (t.e. la fakto, ke la artikulacia baro okazas iom pli antaŭe en la buŝo, ol en la aliaj k -specoj) igas ĝin pli simila al la sekvanta [i], kiu estas vokalo antaŭa  (en komparo, ekzemple, kun [a] kaj [u]). Tiel la komplekso /ki/ estas pli facile artikulaciata. La malantaŭeco  de [k̠] en kuzo  simile ŝuldiĝas al la fakto, ke la sekvanta vokalo, [u], estas malantaŭa. Akceptinte tiajn akomodiĝojn, la lango povas iom pli simple moviĝi.

Oni diras, ke tiuj variantoj [k̟, k, k̠] estas alofonoj  de la fonemo  /k/ de Esperanto: temas pri pluralofoneco  de la koncerna fonemo. Ĉiu fonemo do estas klaso de parolsonoj (aŭ “familio da sonoj”) uzataj en iu lingvo en tia maniero, ke la diferencoj inter ili ne estas ekspluatataj por distingi vortojn. Necesas ankaŭ, ke la parolsonoj apartenantaj al unu tia klaso – la alofonoj apartenantaj al unu tia fonemo – estu fonetike similaj inter si.

Diversaj lingvoj havas diversajn fonemarojn. La aparteno de alofonoj al fonemoj varias de unu lingvo al alia. Ekzemple, se ni konsideras la keĉuan lingvon de Suda Ameriko, ni trovas ke la sontipoj [k] kaj [k̠] ja kapablas distingi vortojn: / kara / signifas “multekosta, kara”, ĝuste kiel en Esperanto, sed / qara /, prononcata per [k̠], signifas “haŭto”. Do sondistingo, kiu en Esperanto kaj multaj aliaj lingvoj estas alofona, foneman valoron (fonologian valoron) havas en la keĉua. Same fonologian valoron ĝi havas, cetere, ankaŭ en la eskima kaj en la klasika araba lingvo.

Ankoraŭ unu ekzemplo: en vortoj kiel banko , longa , multaj esperantistoj uzas la velaran nazalon [ŋ], prononcante do [baŋko], [loŋga]. Aliaj *  uzas ordinaran [n] kiel en nomo, lando. Jam delonge estas starigata la demando: kiu el la du prononcaj estas ĝusta? En tiu demando temas nur pri alofonoj. Ne povas fari diferencon al la signifo de banko , ĉu ni ĝin prononcas [baŋko] aŭ [banko]. Tiuj, kiuj prononcas [baŋko] kaj [loŋga] havas specialan alofonon de la fonemo /n/, alofonon uzatan antaŭ velaro (t.e. antaŭ /k/ aŭ /g/, kredeble ankaŭ antaŭ /ĥ/ se tiu kombino okazus). Tiuj, kiuj prononcas [banko], [longa] ne havas tiun specialan ‘pozician’ alofonon, sed uzas ĉiam la ordinaran alofonon [n]. Konsultite pri la demando, Zamenhof respondis jene ( Waringhien  1962: § 71):

*  La dentalan alofonon [n] en antaŭvelara pozicio uzas precipe la rusaj esperantistoj. Ankaŭ la franclingvanoj emas uzi ĝin, se entute ili sukcesas venki sian tendencon anstataŭigi vokalon plus /n/ per nazala vokalo. Inter la plimulto el la ceteraj parolantoj de Esperanto, [n] estas uzata nur de tiuj, kiuj aparte klopodas uzi ĝin anstataŭ la (por ili) pli natura [ŋ].

... Tiel same oni ne miru, ke en praktiko oni ordinare antaŭ ‘g’ aŭ ‘k’ elparolas la sonon ‘n’ naze... Batali  kontraŭ tia natura emo en la elparolado ŝajnas al mi afero tute sencela kaj senbezona, ĉar tia elparolado (kiu estas iom pli eleganta, ol la elparolado pure teoria) donas nenian malkompreniĝon aŭ praktikan maloportunaĵon; sed rekomendi  tian elparoladon (aŭ nomi ĝin “la sole ĝusta”) ni ankaŭ ne devas, ĉar laŭ la teoria vidpunkto (kiu en Esperanto ofte povas esti ne severe observata, sed neniam povas esti rigardata kiel “erara”) ni devas elparoli ĉiun sonon severe aparte; sekve se ni deziras paroli severe regule, ni devas elparoli... ‘san-go’ ...

[Respondo 56, Oficiala Gazeto IV.222, 1911]

Oni devas pardoni al Zamenhof ioman konfuziĝon pri fonetiko; *  sed lia konsilo estas tute saĝa. Fakte ne gravas, ĉu oni diras [baŋko] aŭ [banko]. Ne povas kreiĝi konfuzo, se oni trovas la prononcan [baŋko] pli facila kaj sekve uzas ĝin. Ĉar [n] kaj la eventuala [ŋ] estas alofonoj de la sama Esperanta fonemo, la diferenco inter ili ne povas havi fonologian valoron. *

*  ĉar ja ĉiu ‘n’ estas elparolata naze! La diferenco inter la ordinara [n] kaj la parolsono [ŋ], kiun li celas per la esprimo ‘elparolas la sonon n naze’, estas tio, ke [n] estas dentala (aŭ eventuale alveolara) kaj [ŋ] velara: por tiu unua oni metas la langopinton kontraŭ la dentoj, same kiel por [t] kaj [d], dum por tiu ĉi oni metas la langodorson kontraŭ la velo, same kiel por [k] kaj [g].