Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

En Esperanto oni kelkfoje havas, konforme al la ortografio, sinsekvon de konsonantoj voĉa(j) kaj senvoĉa(j). Tio povas esti interne de unu morfemo ( akvo , absoluta ) aŭ, pli ofte, ambaŭflanke de limo inter du morfemoj aŭ vortoj ( suptaso , okdek , vidas ĝin ). La franca, la rusa, kaj diversaj aliaj lingvoj havas procezon de voĉasimilo en tiaj kazoj; sekvante la saman procezon en Esperanto oni do emas prononci kvazaŭ agvo * , apsoluta , suptaso , ogdek , vidaz ĝin . Tia prononco ŝokas precipe la anglalingvanojn, kiuj ne havas procezon de voĉasimilo kaj facile toleras kombinojn kiel /kv, bs, bt, kd, sdʒ/ ( back vowel , absolute , subtract , book-debt , misjudge ). Aliflanke al franclingvanoj kaj aliaj ~ ŝajnas natura kaj normala. En Esperanto ĝi povas konduki al miskomprenoj nur en vere malmultaj okazoj ( subtaso-suptaso ), do eble estu tolerata – sed ne rekomendinda, precipe por angloj kaj aliaj, kiuj devus aparte lerni fari ĝin!

*  Tiuj estas francecaj prononcoj. Ruslingvanoj efektive ne asimilas en akvo (ĉar en la rusa /v/ rolas kvazaŭ duonvokalo).

2.8 Distingaj trajtoj de konsonantoj

En preskaŭ ĉiu lingvo la konsonantsistemo estas pli ampleksa ol la sistemo vokala. Ĝi ankaŭ prezentas – tre ofte – malpli koheran simetrion. Tion oni rimarkas ankaŭ ĉe la konsonantoj de Esperanto {ĉi-supre (1)}. Tamen ankaŭ ĉe konsonantoj oni povas fari analizon je distingaj trajtoj; la Esperantan konsonantaron oni povus analizi kiel en la sekvanta matrico (8).

Ni preterlasas j kaj ŭ, kiujn oni povas trakti kiel nesilabajn vokalojn.

(8)

[FORIGITA: Figuro kun matrico de distingaj trajtoj de la Esperanta konsonantaro, akompanata de la ĉi-postaj terminoj.]

sonora

kontinua

detenprokrasta

nazala

antaŭbuŝa

koronala

voĉa

Sufiĉas do sep binaraj trajtoj por klasifiki la konsonantajn fonemojn de Esperanto. *  En (8) ĉiu kolumno (t.e. ĉiu fonemo) diferencas per minimume unu trajto disde ĉiu alia kolumno (fonemo). Konsonanto estas sonora se la aerfluo estas libera; kontinua  se la aerfluo tra la buŝo super la mezlinio de la lango neniam haltas; detenprokrasta  se troviĝas turbulado (mi preferas nomi tiun trajton ‘frikcia’ aŭ ‘turbula’); antaŭbuŝa  se la artikulacia punkto estas la gingivoj, la dentoj, aŭ la lipoj; koronala  se la lang-antaŭo aŭ langopinto leviĝas; kaj voĉa  se troviĝas (aŭ troviĝus kun pli forta aerfluo) voĉkorda vibrado.

*  Mi tamen ne akceptas ĉiujn detalojn de la trajtaro proponita de Chomsky  kaj Halle  (1968), kiun mi sekvis en matrico (8). Interalie mi ne akceptas la doktrinon, ke ĉiu trajto devas esti binara. Sed tie ĉi ne estas loko por eniri tiun demandon. – Alia provo fari trajt-analizon de la Esperanta fonemaro estas tiu de Vasko  (1976: 41).

La distinga trajto de voĉeco (/p-b, t-d, k-g, f-v, s-z, ʃ-ʒ, tʃ-dʒ/) prezentas problemon al kelkaj. Tamen estus vere malfacile alpreni internaciajn radikojn, laŭ la 15-a Regulo de la Fundamenta Gramatiko, se ni ne havas tiujn opoziciojn. *  Ekzistas lingvoj, kiuj distingas konsonant-fonemojn laŭ aspiracio (/th-t/ ktp), ekzemple la hindia, la taja, la zulua. Aliaj distingas konsonantojn laŭ la mekanismo uzata por estigi la aerfluon bezonatan por la artikulacio; ekzemple la armena kaj la kartvela, la keĉua kaj la ajmara, kun siaj ejektivoj (/t’-t/ ktp), aŭ la zulua kaj la boŝmanaj lingvoj kun siaj klakoj (/ʇ – t/ ktp). Tiajn raraĵojn Esperanto ne konas.

*  Tiujn opoziciojn malrekomendis Trubetzkoy  (1939b) por fonetike ideala helplingvo, kaj nun ankaŭ White  (1972).

Ankaŭ la palatalalveolaroj de Esperanto (ortografie ĉ , ĝ , ŝ , ĵ ) prezentas malfacilaĵojn por kelkaj. Sed la Internacia Lingvo ne konas la distingon, malfacilan por multaj, inter dentala kaj retrofleksa artikulaciaj punktoj (en la hindia /t – ʈ/ ktp), aŭ inter bilabiala kaj labiodentala punktoj (en la eŭea /ɸ-f/ ktp), aŭ inter velara kaj uvulara punktoj (en la klasika araba aŭ en la keĉua /k-q/ ktp). Al ĝi mankas la opozicio inter dentala kaj alveolara punktoj ĉe frikativoj (konata malfacilaĵo de la angla lingvo, /θ-s/ kiel en thin , sin ). Al ĝi mankas la opozicioj de sekundara artikulacio ĉe konsonantoj (konata malfacilaĵo de la rusa, kun ‘molaj’ kaj ‘malmolaj’ konsonantoj, kaj de la araba, kun tielnomate ‘emfazaj’ konsonantoj). La liston oni facile povus longigi.

2.9 Bona kaj malbona prononcadoj

En Esperanto, same kiel en kredeble ĉiu funkcianta lingvo, ne ĉiuj prononcmanieroj estas same ŝatataj. Oni ofte aŭdas opini-esprimojn kiel ‘Li havas malbonan elparolon’, ‘Ŝi tre bone prononcas la lingvon’. Kiun bazon havas tiaj eldiroj? Kiuj estas la kriterioj de bona kaj malbona prononcadoj de Esperanto?