Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Mi konsentas, ke tiaj opiniesprimoj havas parte estetikan bazon; sed tiun flankon mi volas lasi ekster la nuna diskuto. Do ne estos nun parolo pri belo kaj malbelo.

La unua kriterio, kiun ni povas rimarkigi, estas la praktika . Bona prononco estas tiu, kiu ebligas interkomprenon inter esperantistoj de malsama etna lingvo. Ĝi estas tiu, kiu faciligas (aŭ almenaŭ ne malhelpas) interkomunikiĝon per internacia lingvo. Tial mi malrekomendas, ekzemple, la kutimon de kelkaj angloj prononci /r/ kiel [ʊ] (kvazaŭ nefrikativa [v]), ĉar alilingvanoj povas miskompreni ĝin, aŭdante /v/, tiel ke oni konfuzus ekzemple oro  kaj ovo .

La dua kriterio, aŭ eble pli ĝuste kriteriaro, estas lingvistika . Bona prononco estas tiu, kiu spegulas la fonologian karakteron de Esperanto. Ĝi estas tiu, kiu nepre distingas inter ĉiu paro da fonemoj prezentigantaj per malsamaj literoj en la ortografio. Ĝi estas tiu, kiu minimumigas pluralofonecon. Ĝi estas tiu, kiu laŭeble konservas la striktan rilaton inter ortografio kaj prononco. Tial mi malaprobus, ekzemple, se iu hispana aŭ japana esperantisto ne distingus /b/ kaj /v/: kiel ni sciu, ĉu li bolas  aŭ volas ? benas  aŭ venas ? vidis korbon  aŭ korvon ?

La tria kriterio estas geografia . Bona prononco estas tiu, kiu estas geografie neŭtrala. Ĝi estas tiu, kiu ne montras lokajn apartaĵojn, regionismojn aŭ naciismojn. Ĝi estas tiu, kiu ne ebligas al la aŭskultanto diveni, el kiu lando venas la parolanto. Ĝi estas internacia. Tial mi konsilus, ekzemple, ne prononci /o/ kiel diftongon; ĉar diftonga /o/ karakterizas precipe anglalingvanojn. Mi konsilus ne prononci /n/ kiel palatalon ankaŭ /i/; ĉar palatala /n/ en ni  karakterizas precipe polojn. Mi konsilus akcenti la antaŭlastan silabon de vorto, ne la lastan; ĉar akcenti la lastan silabon ne nur atencas la 10-an Regulon de la Fundamenta Gramatiko, sed ankaŭ karakterizas precipe francojn. Mi konsilus ne enmeti glotan plozivon ankaŭ ĉiu morfem-komenca vokalo ( ʔalʔirʔejo ), ĉar apartigi tiel la vortelementojn karakterizas precipe germanojn. Mi konsilus ne prononci /n/ en neantaŭvelara pozicio kiel [ŋ] ( min  [miŋ] ktp), ĉar tio karakterizas precipe iujn hispanojn.

La kvara kriterio estas sociologia . La socia portanto de la lingvo Esperanto estas ĝia parolantaro, ĝia lingvokomunumo. Tiu kolektivo, geografie disa sed spirite kunligita, havas amason da komunaj kredoj, opinioj, sintenoj – en plej vasta senco, komunan kulturon. Inter tiuj komunaj opinioj estas iuj, kiuj rilatas al la prononcado. Tio ŝajnas esti la klarigo de tio, ke – ekzemple – /r/ prononcata per vibro de la langopinto estas pli ŝatata ol diversaj aliaj specoj, kaj ke e-tembra speco de /l/ estas preferata al speco o- aŭ u-tembra (kian uzas bulgaroj kaj, en iuj pozicioj, parolantoj de la angla, la nederlanda, kaj la portugala).

Pri la fakto, unika en la historio de la homaro, ke Esperanto transformiĝis de kabineta projekto surpapera al vivanta, plene funkcianta lingvo, – pri tio oni plurfoje atentigis. Atentinda estas ankaŭ la fakto, ke ĝi kreis al si normojn de prononcado. Tiuj normoj ne estas absolute unuecaj, kaj certe ne estas observataj de ĉiuj parolantoj de la lingvo; sed estas grava socio-lingvistika fakto, ke ili ekzistas. Se oni foje gratulas min aŭ iun alian pro bona prononcado de Esperanto, tio signifas ke mi, aŭ li, sukcese liberiĝis el la fonetikaj katenoj de la gepatra lingvo por alpreni tiujn normojn... aŭ ke ni saĝe elektis gepatrojn parolantajn la ĉeĥan aŭ la serbokroatan.

Fontoj por ĉapitro 2

Plejparte bone konataj faktoj aŭ miaj propraj esploroj

2.2, 2.3 En Esperanto plej klare ĝis nun Bokarev  1966.

2.4 Trubetzkoy  1939a; O’Connor  1973: ĉap. 7.

2.5, 2.6 La abaza: Allen  1956, Lomtatidze  1967; la zulua: Doke  1968: 3-5; formaligo: Chomsky  kaj Halle  1968: ĉap. 9; Hyman  1975: ĉap. 5.

2.7 Procezoj en Esperanto: Okamoto  1925: 47, bedaŭrinde nur japanlingve.

2.8 Chomsky  kaj Halle  1968; Ladefoged  1971, 1975.

2.9 Socia portanto de Esperanto: Lapenna  (1950: ĉap. iii; 1974: 2.3.3).

3. MORFOLOGIO

3.1 Izolanta, aglutina, fanda

Kiel menciite en la fino de la unua ĉapitro, la plej konata struktura tipologio de lingvoj estas morfologia * . Ĝi datiĝas jam el la frua parto de la dek-naŭa jarcento, kaj prezentas dividon de la lingvoj en tri tipojn: la izolantaj  lingvoj, la aglutinaj  lingvoj, kaj la fandaj  lingvoj (aŭ, kiel oni ofte diras, la ‘fleksiaj’).

*  aŭ, kiel preferas Szerdahelyi  1976a, ‘formologia’.