Читаем Lingvistikaj aspektoj de Esperanto полностью

Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Ni revenu al la tipaj vortoj de Esperanto. Ni trovas, ke ĉiu substantivo, ĉiu adjektivo, ĉiu verbo, por ne mencii diversajn aliajn vorto-specojn – ĉiuj atestas ĝian aglutinan karakteron, ĉar ĉiu konsistas el du morfemoj aŭ pli: almenaŭ unu radiko kaj unu finaĵo, ofte pluraj aliaj. Pri tio ni notu du gravajn punktojn: unue, kiel jam menciite, ke la morfemoj kungluiĝas unu apud la alia sen interfandiĝo, tiel ke la morfologio de la vorto estas ‘travidebla’; due, ke ĉiu morfemo restas neŝanĝita. Ne nur la unua, sed ankaŭ la dua, estas grava faktoro en la simpleco kaj facila lernebleco de Esperanto; kaj ĉe etnaj lingvoj de la aglutina tipo plej ofte tiel ne estas. Sed en la Internacia Lingvo ĉiu radiko, ĉiu afikso, ĉiu finaĵo konservas ĉiam la saman formon, prezentiĝante ĉiam per la sama sinsekvo de fonemoj.

Absolute la solaj esceptoj estas la karesaj formoj supre menciitaj.

Ni konsideru la morfologie tre kompleksan vorton eksklubanojn . Ĝiaj morfemoj * estas ses: eks , klub , an , o , j , n . La unua morfemo, eks , havas ĉiam tiun saman fonologian formon, kiel ni vidas en aliaj vortoj, en kiuj ĝi aperas: eksreĝo , eksedzino , ekskato , eksiĝi , neeksigebla , eksa . Ne nur la signifo, sed ankaŭ la fonem-konsisto restas konstanta. Simile pri klub , kiun oni retrovas senŝanĝan en klubo , kluba , klubejo , noktokluboj . Kaj pri an : ano , aniĝi , vilaĝano , kristana . Kaj pri la finaĵoj.

* Mi uzas la terminon morfemo en la senco ‘minimuma vortelemento’ – senco kutima en la usone influita lingvistiko. PIV donas al ĝi iom alian sencon, tiel ke nur o , j , n en tiu vorto estus morfemoj, dum klub kaj, supozeble, eks kaj an estus ‘semantemoj’. Por mi ‘morfemo’ havas la saman signifon. kiel monemo en la terminologio de Martinet ( Duc Goninaz 1976: 153), do ‘la minimuma unuo de unua artikado’. Mi preferas ‘morfemo’ al ‘monemo’ por tiu nocio, ĉar ‘morfemo’ estas multe pli vaste uzata termino, nur ne en la skolo de Martinet ( Dubois k al. 1973: 324-325 ).

Se ni rigardas aliajn lingvojn tipe aglutinajn’, ni vidas tuj la diferencon. La turka vorto evlerin signifas ‘de domoj’. Ĝi estas la genitiva pluralo de la vorto ev ‘domo’, kaj ĝia morfologia analizo estas ev , ler (pluralo), in (genitivo). Tiu pluraliga sufikso ler reaperas tute regule en miloj da vortoj:

ev/ler

domo

domoj

ked

kedi/ler

kato

katoj

köprü

köprü/ler

pomo

pomoj

göz

göz/ler

okulo

okuloj

Sed en miloj da aliaj vortoj ĝi akceptas la formon lar , ne ler :

(7)

elma

elma/lar

pomo

pomoj

kız

kiz/lar

knabino

knabinoj

kuyu

kuyu/lar

puto

putoj

arkadaş

arkadaş/lar

amiko

amikoj

Tiu alterniĝo ler/lar estas efektive tute simpla, ĉar ĝi dependas de la principo de vokalharmonio . Se la vokalo de la radiko estas antaŭa laŭ kvalito ( i , e , ü , ö ), oni aldonas ler ; se ĝi estas malantaŭa ( u , o , ı , a ), oni aldonas lar . Tiel ĉiuj vokaloj de la vorto, radiko plus sufikso, harmonias el vidpunkto de tembra antaŭeco.

La vokalo de la genitiva morfemo prezentas ne du, sed kvar diversajn eblecojn: -in , -ün , -un , -ın :

(8)

ev/in

domo

de domo

gün

gün/ün

tago

de tago

yol

yol/un

vojo

de vojo

adam/dar

adam/lar/ın

viroj

de viroj

Tie la regulo de vokalharmonio postulas, ke la vokalo de la sufikso harmoniu ne nur laŭ antaŭeco, sed ankaŭ laŭ rondeco. Krome, se la simpla radiko finiĝas per vokalo, la genitivo devas komenciĝi per konsonanto n , kio liveras ankoraŭ kvar aliajn variantojn de la koncerna morfemo

(9)

kedi

kedi/nin

kato

de kato

köprü

koprü/nün

pomo

de pomo

kuyu

kuyu/nun

puto

de puto

para

para/nın

mono

de mono

Sume, do, oni havas ok variantojn de la genitiva morfemo. Tiajn variantojn oni nomas alomorfoj , kaj tian variadon alomorfa variado aŭ alomorfiĝo. Oni diras, do, ke la turka morfemo -in havas ok alomorfojn: -in , -nin , -ün , -nün , -un , -nun , -ın , -nın . Kaj tiajn komplikaĵojn Esperanto ne konas.

Almenaŭ tiu vokalharmonia alomorfiĝo de la turka estas tute regula, aŭ, kiel oni diras, aŭtomata : ĝi obeas klarajn regulojn, kondiĉite de la fonetika ĉirkaŭaĵo. Ekzistas aglutinaj fleksioj en aliaj etnaj lingvoj, kiuj havas neregulaĵojn kaj esceptojn. Ekzemplo estas la angla preterito. La koncerna morfemo plej ofte montras aŭtomatan variadon inter tri alomorfoj (kvankam la ortografio tion kaŝas):

(10a)

wait

waited /weɪt ɪd /

atendi

atendis

land

landed /lænd ɪd /

alteriĝi

alteriĝis

avoid

avoided /avɔɪd ɪd /

eviti