Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Tiu alterniĝo estas aŭtomata, ĉar ĝi dependas de la fonetika ĉirkaŭaĵo: (10a) se la radikalo (t.e. la nefinaĵa parto de la vorto) finigas per /t/ aŭ /d/, la finaĵo konsistas el vokalo plus /d/; aŭ, (10b), se ĝi finiĝas per senvoĉa konsonanto, la finaĵo akceptas la formon /t/; alie, (10c), la finaĵo aperas kiel /d/. Tamen ekzistas multaj neregulaj verboj, inter kiuj pluraj estas neregulaj ĝuste en tio, ke ili akceptas la ‘malĝustan’ alomorfon de la finaĵo, ofte kun ŝanĝo ankaŭ en la formo de la radikalo:

(10ĉ)

learn

learnt /lɜ:n t /

lerni

lernis

build

built /bɪl t /

konstrui

konstruis

dream /dri:m/

dreamt /drem t /

sonĝi

sonĝis

En aliaj neregulaj verboj la preterita morfemo tute kunfandiĝas kun la radikalo:

(10c)

cut /kʌt/

cut /kʌt/

tranĉi

tranĉis

teach /ti:tʃ/

taught /tɔ:t/

instrui

instruis

sit /sɪt/

sat /sæt/

sidi

sidis

Se ni volas agnoski unu saman preteritan morfemon en ĉiuj tiaj formoj, ni devas konkludi, ke ĝi prezentas variadon parte aŭtomatan kaj aglutinan, sed ankaŭ parte neaŭtomatan, eĉ fandan. Tiajn komplikaĵojn Esperanto certe ne konas.

En la etnaj lingvoj aŭtomata alomorfiĝo povas esti surprize komplika. La zulua lingvo, same kiel la ceteraj bantuaj lingvoj, certe estas kalkulata al la aglutinaj. En ĝi la pasivo estas formata ordinare per morfemo -w-  (= Esperanta ŭ ):

(11)

uku/bon/a

uku/bon/w/a

vidi

esti vidata

uku/shay/a

uku/shay/w/a

bati

esti batata

uku/vul/a

uku/vul/w/a

malfermi

esti malfermata

Sed se la verbradiko enhavas bilabialon meze aŭ fine en si, tiu pasiva -w-  kondiĉas ampleksajn fonetikajn ŝanĝiĝojn:

(12)

m → ɲ

uku/bhem/a

uku/bheny/w/a

fumi

esti fumata

ph → S

uku/khiph/a

uku/khish/w/a

forpreni

esti forprenata

mb → ɲdʒ

uku/khumbul/a

uku/khunjul/w/a

memori

esti memorata

ɓ → tʃ’

uku/hlabelel/a

uku/hlatshelel/w/a

kanti

esti kantata

Do tiu zulua palataliĝo povas efektiviĝi eĉ du-tri silabojn for de la kondiĉanta / w /; kaj ĝi estas preskaŭ aŭtomata kaj regula – kvankam kun komplika regulo. *

*  ...tamen nur preskaŭ regula. Kiel kutime en la etnaj lingvoj, troviĝas unu-du esceptoj, unu-du verboj neregulaj, ĉar sen la atendita palataliĝo: de uku/phamuk/a  ‘malkaŝi (sekreton)’ oni ricevas uku/phamuk/w/a  ‘esti malkaŝata’, kaj de uka/gephuz/a  ‘agi energie, flue paroli’, uku/gephuz/w/a  ‘esti flue parolata’, anstataŭ la atenditaj *uku/phanyuk/w/a , *uku/geshuz/w/a . Do oni ne povas rigardi tiun alterniĝon tute aŭtomata.

3.4 Plureco de paradigmoj

En multaj fandaj lingvoj oni trovas alian specon de variado: la plurecon de paradigmoj. La paradigmo de la greka vorto anθropos  ‘homo’, kiun ni konsideris pli frue, ne liveras la solan modelon por la deklinacio de grekaj substantivoj. Se ni rigardas nur la nominativan singularon kaj la akuzativan pluralon, ni trovas almenaŭ jenajn 11 paradigmajn modelojn:

(13)

’elin as

’elin es

greko

grekojn

’naft is

’naft es

maristo

maristojn

’vark a

’varkj es

boato

boatojn

’mit i

’mit es

nazo

nazojn

’anθrop os

an’θrop us

homo

homojn

ka’pel o

ka’pel a

ĉapelo

ĉapelojn

’spit i

’spit ja

domo

domojn

’pram a

’pram ata

afero

aferojn

’tel os

’tel i

fino

finojn

ma’nav is

ma’navið es

legomisto

legomistojn

ja’ja

ja’jað es

avino

avinojn

Se la finaĵo por la nominativa singularo povas esti / a, i, o, s, as, is, os / aŭ nulo, kaj se la finaĵo por la akuzativa pluralo povas esti / a, i, es, us, ata, ðes /, estas evidente, ke ĉia provo specifi foneman reprezentiĝon por la morfemoj ‘nominativo, akuzativo, singularo, pluralo’ estas vana. (La menciitaj finaĵoj de grekaj substantivoj iel prezentas ankaŭ genron – viran, inan aŭ neŭtran.) Temas ne nur pri alomorfiĝo, ne nur pri kunfandiĝo, sed ankaŭ pri tute arbitra faktoro, nome la aparteno de ĉiu substantivo al unu aŭ alia deklinacio. La kompatinda lernanto, lernante novan vorton, ne povas scii per inspekto de ĝia formo la ĝustan deklinacion. Ĉe la vortoj var’karis  ‘boatisto’ kaj stra’tjotis  ‘soldato’, kiel li sciu, ke var’karis , malgraŭ la signifo, sekvas la paradigmon de ma’navis , sed stra’tjotis  tiun de ’naftis ? Similajn problemojn frontas la lernanto de la latina, de la rusa, de preskaŭ ĉiuj slavaj lingvoj efektive, kaj de multaj aliaj etnaj lingvoj. Analoga malfacilaĵo troviĝas ĉe la verboj en tiuj lingvoj, en la diversaj konjugacioj. Tiajn komplikaĵojn Esperanto ne konas.

3.5 La indico de aglutineco