Lingvistikaj aspektoj de Esperanto

Se ni rigardas paradigmon de la diversaj kazoj kaj nombroj de tipa substantivo en la greka kaj en Esperanto, ni vidas tuj la diferencon: ke en la greka, lingvo fanda, la tabelo ne havas internan strukturon, dum en Esperanto, lingvo aglutina, ĉiu kazo kaj nombro estas aparte indikita. Ili manifestiĝas aŭ per karakteriza morfemo (kun difinita fonologia realigo) aŭ per la foresto de tia morfemo.

(5)

Greka

Esperanto

singularo

pluralo

singularo

pluralo

nominativo

’anθrop/os

’anθrop/i

hom/o

hom/o/j

genitivo

an’θrop/u

an’θrop/on

–

–

akuzativo

’anθrop/o

an’θrop/us

hom/o/n

hom/o/j/n

3.2 Fleksioj

Fleksio, laŭ la difino de PIV, estas “ĉiu el la modifoj, kiujn suferas la formo de vorto en la deklinacio kaj konjugacio”. En tiu senco Esperanto estas lingvo havanta fleksiojn, ĉar multaj ĝiaj vortoj suferas tian modifadon. La substantivoj kaj adjektivoj estas modifataj por montri nombron kaj kazon. Ni aldonas j  por indiki la pluralan, kaj/aŭ n  por indiki la akuzativon. La morfemoj j  kaj n  estas do fleksiaj finaĵoj. Simile la verbojn ni modifas konjugacie per la finaĵoj -as , -is , -os  por montri tenson en la indikativo (respektive prezencan, preteritan, kaj futuran), aŭ per -i , -u , -us  (infinitivo, volitivo, kondicionalo) kaj la participaj finaĵoj por montri la ceterajn verboformojn. Certe la amplekso de tia modifado estas tre modesta en Esperanto, se ni komparas ĝin kun la imponaj paradigmoj de deklinacio kaj konjugacio en la greka, la latina, aŭ la rusa – aŭ kun la konjugacioj de la zulua. Tamen la ekzisto de ia tia modifado estas tipa por la fandaj kaj por la aglutinaj lingvoj, sed kompreneble ne por la izolantaj. En la ĉina lingvo, izolanta lingvo, la substantivo tute ne montras kategoriojn de nombro kaj kazo, nek la verbo tiujn de tenso kaj modo.

Tiajn kategoriojn oni tamen povas montri ankaŭ en izolanta maniero. Ekzemple en la angla, lingvo de tre miksita tipo, oni indikas la futuron – unu el la diversaj futuroj de la angla – per kombinaĵo el pluraj senfleksiaj vortoj: he will write , kvazaŭ ‘li, os, skrib’, kun kiu oni komparu la respondan fanditan verboformon de la latina, scribet . Oni povas diri, ke la angla esprimas tiun nociaron analize (tri morfemoj per tri vortoj), sed la latina sinteze (tri morfemoj per unu vorto). El tiu vidpunkto la angla estas analiza lingvo, la latina estas sinteza. Esperanto staras meze inter ili, ĉar li skribos prezentas la tri morfemojn en du vortoj.

Vi komprenas nun, kial mi zorge aplikas la terminon ‘fanda lingvo’ por la tipo de la greka, la latina, kaj la rusa, anstataŭ la ofte uzata esprimo ‘fleksia lingvo’. Efektive okazis multe da konfuziĝo pro tio, ke oni ne distingis klare inter fandado kaj sintezado. La sintezeco (kontraŭ analizeco) de lingvo estas la grado, je kiu ĝi kunigas plurajn morfemojn samvorten (vd. § 3.7 ĉi-sube). La fandeco (kontraŭ aglutineco) de lingvo estas la grado, je kiu ĝi kunigas plurajn morfemojn sammorfen.

Ankaŭ pro aliaj kialoj la klasifiko izolanta-aglutina-fanda (aŭ -fleksia) gajnis malbonan reputacion. Efektive, ĝi estis malŝatata de la plimulto de lingvistoj dum preskaŭ tuta jarcento. Oni memoras, ke la konata lingvisto Meillet malestime nomis ĝin ‘tro fama klasifiko’ ( trop fameuse classification ). Nur en la lastaj kelkaj jaroj ĝi regajnis iom da prestiĝo, dank’ al la usonano Greenberg , kiu sukcesis kvantigi ĝiajn dimensiojn kaj tiel sciencigi ĝin kiel tipologion.

La entuziasmuloj de la dek-naŭa jarcento vidas la tri lingvo-tipojn kiel reciproke ekskluzivajn. Ĉiu lingvo devis aparteni al unu el la tri tipoj, kaj al nur unu. Sed la faktoj ne pravigis tiun ideon. Nun ni vidas, ke unu lingvo povas aparteni certagrade al ĉiu el la tri tipoj: la tipoj ne estas, se tiel diri, akvimunaj. Izolado, aglutinado, kaj fandado estas tendencoj ne absolutaj, sed gradaj: ekzemple, la angla lingvo ŝajnas esti jen izolanta, kiel ĵus ni vidas en he will write , jen aglutina ( un-end-ing-ly  ‘ne-fin-ant-e’), jen fanda ( took  ‘prenis’, el take  plus preterita morfemo). Eĉ en Esperanto, ĝenerale ja lingvo ekstreme aglutina, ekzistas elementoj karakterizaj je izolado, nome la solstarivaj (unumorfemaj) vortoj uzataj en konstruoj analizaj pli ol sintezaj. Ili estas la pronomoj, la primitivaj adverboj ( apenaŭ , ja , ĵus , tre , tro  k.c.), la prepozicioj, la konjunkcioj, la numeraloj k.a. – vortoj nedismeteblaj, konsistantaj en unu sola morfemo. Ekzistas eĉ spureto de fandado: troviĝas du morfemoj, cetere maloftaj, kiuj fandiĝas kun la portanta radiko. Ili estas la karesaj sufiksoj -ĉj-  kaj -nj- . Malsame al ĉiuj aliaj sufiksoj de Esperanto, -ĉj-  kaj -nj-  gluiĝas kutime al stumpigita formo de la antaŭa radiko: pa(tr) + ĉj + o  = paĉjo . Tamen tiu fandiĝo ne estas plena. La konsistaj morfemoj de la vorto ankoraŭ estas rekoneblaj, pa/ĉj/o ; sed la unua suferis stumpigon.

3.3 Formvariado de morfemoj