Навелы

Усе размясціліся вакол вялікай місы, адкуль ішоў пах капусты. Нягледзячы на гэтую трывожную прыгоду, вячэра прайшла весела. Сідр, які — з эканоміі — пілі муж і жонка Люазо ды манашкі, быў слаўны. Астатнія заказалі віна; Карнюдэ папрасіў піва. У яго была асаблівая манера адкаркоўваць бутэльку, успеньваць пітво, углядвацца ў яго, нахіляючы куфаль, а потым узнімаючы да лямпы, каб лепей разгледзець колер. Калі ён піў, яго доўгая барада, якая з часам набыла адценне яго любімага напітку, здавалася, ажно трэслася ад замілавання, вочы скоса цікавалі за куфлем, каб не згубіць яго з відавоку, і ўвесь выгляд у дэмакрата быў такі, быццам ён выконвае тую адзіную справу, дзеля якой і нарадзіўся на свет. Ён мысленна як бы імкнуўся зблізіць, паяднаць дзве вялікія страсці, якія поўнілі ўсё яго жыццё: піва «Паль Аль» і Рэвалюцыю; бясспрэчна, не мог ён цешыцца адным, не думаючы пра другое.

Пан і пані Фалянві вячэралі ў самым канцы стала. Муж пыхкаў, як стары паравоз, у яго ў грудзях гэтак клекатала, што ён не мог размаўляць, калі еў; затое жонка не моўкла ні на хвілінку. Яна апісала ўсе свае ўражанні ад прыходу прусакоў, расказала, што яны рабілі, што казалі; яна ненавідзела іх, найперш таму, што яны ўляцелі ёй у капеечку, і яшчэ таму, што ў арміі былі два яе сыны. Звярталася яна пераважна да графіні — ёй гонарам была размова з багатай паняй.

Калі яна расказвала пра што-кольвечы далікатнае, дык адразу паніжала голас, а муж час ад часу перапыняў яе:

— Памаўчала б ты лепей, мадам Фалянві!

Але яна не звяртала на гэта ўвагі і не змаўкала:

— Праўда, пані, гэтыя людзі толькі і робяць, што ядуць бульбу са свінінай ды свініну з бульбай! І не думайце, калі ласка, што яны чысцёхі. І не блізка! Яны, шануючы вас, паскудзяць абы-дзе. А каб вы толькі бачылі, як яны бясконца практыкуюцца! Збяруцца ў полі — і марш уперад, і марш назад, і паварот туды, і паварот сюды. Лепей бы зямлю плужылі ці дарогі пракладвалі ў сябе дома! Але дзе там, пані, ніякага толку ад гэтых ваенных! Ну, каму гэта трэба, каб няшчасны люд карміў іх, калі яны аднаму толькі і вучацца — як людзей забіваць?! Я, вядома, старая ўжо і, калі папраўдзе, непісьменная жанчына, але як падзіўлюся, як яны да знямогі так вось топчуцца ад рання да вечара, дык і думаю: «Вось ёсць людзі, якія робяць усялякія адкрыцці, каб нейкую карысць прынесці, а навошта ж гэта патрэбны такія, што аж са скуры вылузваюцца, абы толькі шкодзіць! Ну праўда ж, хіба гэта не подласць — забіваць людзей, хай сабе гэта прусы, ці ангельцы, ці палякі, ці французы? Як папомсціш каму, хто скрыўдзіў цябе, дык гэта кепска, і за гэта караюць; а калі сыноў нашых забіваюць, як тых зайцоў, са стрэльбаў, дык гэта, выходзіць, добра, бо такому, хто найболей назабівае, ордэны даюць! Не, як сабе хочаце, я, пэўна, ніколі не ўцямлю гэтага!

Карнюдэ гучна сказаў:

— Вайна — варварства, калі нападаюць на мірнага суседа; але гэта святы абавязак, калі абараняюць радзіму!

Старая схіліла галаву:

— Вядома, калі абараняюцца, тады іншая справа; ды лепей пазабіваць бы ўсіх каралёў, якія ўсчынаюць войны дзеля свае забавы!

Вочы ў Карнюдэ заззялі.

— Брава, грамадзянка! — усклікнуў ён.

Пан Карэ-Лямадон быў азадачаны. Хоць ён і пакланяўся знакамітым палкаводцам, здаровая развага старой сялянкі прымусіла яго задумацца: як бы ўмацавалі дабрабыт краіны столькі бяздзейных, а ў выніку — стратных рабочых рук, столькі марнаваных сіл, калі б іх скарыстаць для карэнных зрухаў у галіне прамысловасці, на завяршэнне якіх спатрэбяцца стагоддзі.

Тым часам Люазо ўстаў са свайго месца, падышоў да карчмара і загаварыў з ім. Таўстун рагатаў, кашляў, адхаркваўся: яго пуза весела падскоквала ад жартаў субяседніка, у якога ён тут жа закупіў шэсць стадваццаціпяцілітровых бочак бардоскага на вясну, — тады ўжо напэўна прусакі выпруцца прэч!

Як толькі вячэра закончылася, усе адчулі моцную стому і падаліся спаць.

Аднак Люазо, які паспеў сёе-тое наматаць сабе на вус, уклаў у пасцель сваю жонку, а сам стаў раз-пораз прыпадаць да замочнай шчылінкі то вухам, то вокам, каб, як ён выказаўся, «пранікнуць у таямніцы калідора».

Праз якую гадзіну ён учуў лёгкі пошум; маланкава прыпаўшы да замочнай шчыліны, ён угледзеў Пампушку, якая была яшчэ пышнейшая ў блакітнай кашаміравай капоце, аздобленай белымі карункамі. Яна трымала ў руцэ падсвечнік і кіравалася да памяшкання пад красамоўным нумарам у канцы калідора. Але тут недзе збоку прачыніліся яшчэ адны дзверы, і калі Пампушка праз некалькі хвілін прайшла назад, за ёю ступаў Карнюдэ ў падцяжках. Яны гаварылі шэптам, потым спыніліся. Пампушка, відаць, рашуча абараняла доступ у свой пакой. Люазо, на жаль, не разбіраў слоў, але пад канец, калі яны загаварылі гучней, яму ўдалося ўлавіць некалькі фраз. Карнюдэ ўзбуджана настойваў. Ён казаў:

— Паслухайце, вы проста дурнічка, ну што вам стане?

Яна відавочна абурылася і адказала:

— Не, даражэнькі, бываюць моманты, калі такое не дапускаецца. А тут гэта было б проста паскудства.

Ён, мусіць, не зразумеў яе і запытаў — чаму? Гэта дарэшты ўзлавала Пампушку, і яна павысіла голас: