Навелы

— Чаму? Да вас не даходзіць чаму? Калі прусы ў доме, можа, у суседнім пакоі нават?!

Карнюдэ змоўк. Патрыятычная цнота шлюхі, якая не дапускала ніякай інтымнай ласкі таму, што вакол былі ворагі, пэўна, абудзіла ў яго сэрцы рэшткі чалавечай годнасці, бо ён толькі пацалаваў яе і крадком вярнуўся ў свой пакой.

Люазо ў сама гуллівым настроі адарваўся ад замочнай шчыліны, зрабіў антраша, надзеў начны каўпак, падняў коўдру, пад якой тулілася яго сухарэбрая сяброўка, і, абудзіўшы яе пацалункам, прашаптаў:

— Ты мяне любіш, ясачка?

Ва ўсім доме запанавала ціша. Але неўзабаве аднекуль, — можа, са склепа, а можа, і з вышак, — данёсся магутны, аднастайны мерны храп, глухі, працяглы гул, быццам дзесьці пад вялікім ціскам кіпеў паравы кацёл. Гэта спаў пан Фалянві.

Вырашана было выехаць на другі дзень а восьмай ранку, і да гэтага часу ўсе сабраліся на кухні; але дыліжанс, брызентавы верх якога быў укрыты тоўстым слоем снегу, самотна стаяў пасярод двара, без коней і без фурмана. Дарэмна шукалі яго і ў стайні, і ў клуні, і ў карэтнай: фурман прапаў. Тады мужчыны вырашылі абысці пасёлак і неадкладна рушылі за вароты. Яны апынуліся на плошчы з цэркаўкай у глыбіні, абапал мясціліся два шэрагі нізкіх дамоў, дзе можна было ўгледзець прускіх салдатаў. Першы, якога яны заўважылі, абіраў бульбы. Другі, трохі далей, мыў цырульню. Трэці, зарослы барадою да самых вачэй, сіліўся супакоіць расплаканае немаўля, усё пакалыхваў яго на каленях і цалаваў у галоўку; мажныя сялянкі, чые мужы былі «ў дзейнай арміі», знакамі тлумачылі сваім паслухмяным пераможцам, што яны мусілі зрабіць: накалоць дроў, згатаваць суп, змалоць каву, адзін салдат нават мыў бялізну сваёй гаспадыні, зусім нямоглай бабулі.

Здзіўлены граф загаварыў з дзякам, які выйшаў з дома кюрэ. Стары царкоўны пацук адказаў яму:

— О, гэтыя не злыя; кажуць, яны не прусакі. Аднекуль далей, я нават і не ведаю скуль; і ў іх ва ўсіх засталіся дома жонкі ды дзеці; ім, канешне, вайна не радасць, што тут казаць. Напэўна, і там плачуць па мужыках; і там нэндзы ад усяго гэтага будзе не меней, чым у нас. Тут пакуль што не даводзіцца надта наракаць, таму што яны не чыняць зла і працуюць, як у сябе дома. Ведаеце, пане, бедныя людзі павінны памагаць адзін аднаму... Вайну ж распачынаюць багацеі.

Карнюдэ, абураны прыязнасцю, якая ўсталявалася паміж пераможцамі і пераможанымі, пайшоў назад, намераны лепей адседжвацца ў заезным двары. Люазо кінуў жарцік:

— Яны пакрываюць страты насельніцтва.

Пан Карэ-Лямадон сур'ёзна запярэчыў:

— Яны пакрываюць выдаткі.

А фурман усё не яўляўся. Нарэшце яго адшукалі ў пасялковай кавярні, дзе ён па-братэрску дзяліў стол з дзеншчыком прускага афіцэра. Граф запытаўся:

— Хіба вам не загадвалі запрэгчы а восьмай?

— Загадвалі. А потым загадалі іншае.

— Што іншае?

— Увогуле не запрагаць.

— Хто даў вам такі загад?

— А Божа! Ды прускі камендант.

— Чаму?

— А я ведаю? У яго папытайцеся. Мне забаронена запрагаць — я і не запрагаю. Вось і ўсё.

— Ён сам сказаў вам гэта?

— Не, пане, гэты загад мне перадаў ад яго імені карчмар.

— Калі?

— Учора вечарам, я акурат укладваўся спаць.

Трое пасажыраў вярнуліся дужа занепакоеныя.

Хацелі пагаварыць з панам Фалянві, але служанка адказала, што з-за астмы гаспадар ніколі не ўстае раней дзесятай. Ён катэгарычна забараніў будзіць яго раней, хіба што надарыцца пажар.

Хацелі былі пабачыцца з афіцэрам, аднак выявілася, што гэта абсалютна немагчыма, бо хоць ён і жыў тут жа, у заезным двары, але толькі пан Фалянві меў права гаварыць з ім пра цывільныя справы. Вырашылі чакаць. Жанчыны разышліся па сваіх пакоях і заняліся ўсякімі дробязямі.

Карнюдэ ўладкаваўся ў кухні каля высокага каміна, дзе палала яркае полымя. Ён загадаў паставіць побач столік, прынесці бутэльку піва і дастаў з кішэні люльку, якая карысталася сярод дэмакратаў амаль такою ж павагай, як і ён сам, нібыта служачы Карнюдэ, яна служыла самой радзіме. Гэта была цудоўная пенкавая люлька, выдатна абкураная, такая ж чорная, як зубы ў яе ўладальніка, але пахкая, выгнутая, бліскучая, якая так натуральна глядзелася ў яго руцэ, так дапаўняла яго аблічча. І ён замёр, прыкоўваючы позірк то да полымя, то да пены, якая каранавала куфаль, і пасля кожнага глытка задаволена запускаў доўгія худыя пальцы ў свае доўгія сальныя валасы ды абсмоктваў махры пены з вусоў.

Люазо, нібыта каб размяць ногі, падаўся да мясцовых гандляроў прыстройваць сваё віно. Граф і фабрыкант завялі гамонку пра палітыку. Яны абмяркоўвалі будучыню Францыі. Адзін усе спадзяванні ўскладаў на арлеанцаў, другі — на невядомага ратаўніка, на героя, які з'явіцца ў сама скрутны момант: на якога-небудзь дзю Геклэна ці на Жану д'Арк — хто ведае? Напалеона І. Ах, калі б наследны прынц не быў такі малады! Карнюдэ слухаў іх і ўсміхаўся з выглядам чалавека, якому ведамы таямніцы лёсу. Водар ад яго люлькі поўніў усю кухню.

Калі прабіла дзесяць, з'явіўся пан Фалянві. Усе памкнуліся да яго з роспытамі; але ён тройчы запар, без ніякіх змен, паўтарыў: