Навелы

Яна паглядзела на свой партрэт, які ўсміхаўся сваёй старой жывой карыкатуры; паглядзела на мужчын — на пагардлівага паэта і натхнёнага музыканта, якія быццам казалі адзін аднаму: «Чаго хоча ад нас гэта старая руіна?»

Невымоўная, пякучая, неадольная туга сціснула мне сэрца, туга па колішніх людзях, чые цені б'юцца часам ва ўспамінах з тым самым адчаем, што і чалавек у глыбокім віры.

З свайго крэсла я бачыў дарогу, па якой з Ніцы ў Манака праносіліся бліскучыя экіпажы. У іх сядзелі маладыя, прыгожыя, багатыя, шчаслівыя жанчыны з вясёлымі задаволенымі мужчынамі. Яна перахапіла мой позірк, здагадалася, пра што я думаю, і прашаптала з пакорлівай усмешкай:

— Цяжка жыць і ведаць, што скончыўся твой час.

Я сказаў:

— Якое добрае жыццё было ў вас!

Яна цяжка ўздыхнула:

— Добрае і лёгкае. Вось чаму я так смуткую па ім.

Я зразумеў, што ёй хацелася расказаць пра сябе, і вельмі далікатна, быццам дакранаўся да незагоеных ран, пачаў распытваць.

Яна расказала пра свае радасці і нягоды, пра сяброў і пра ўсё сваё пераможнае жыццё.

— Самай вялікай радасцю, сапраўдным шчасцем вы абавязаны тэатру?

Яна не задумваючыся адказала:

— О не!

Я ўсміхнуўся, а яна сумна паглядзела на два партрэты і дадала:

— Ім.

Я не вытрымаў і зноў спытаўся:

— Якому?

— Абодвум. Мая старая памяць нават блытае іх, а што да аднаго, дык мяне і сёння мучыць сумленне.

— Тады, пані, шчасцем вы абавязаны не ім, а каханню. Яны былі толькі носьбіты яго.

— Можа. Але якія!

— А не думаецца вам, што звычайны, а не вялікі чалавек мог бы гэтаксама і нават мацней кахаць вас? Ён бы ахвяраваў вам усё сваё жыццё, сэрца, думкі, увесь свой час і сваю сутнасць, а гэтыя ахвяравалі вам дзвюх страшных саперніц, Музыку і Паэзію?

Яна закрычала імпэтным, маладым голасам, ад якога мацней забілася сэрца:

— Не, пане, ніколі. Можа, такі чалавек і кахаў бы мацней, але не так, як яны. О! Яны так маглі спяваць песню кахання, як ніхто на свеце! Як п'янілі мяне іх прызнанні! Хіба знойдзецца на свеце чалавек, хто б здолеў музыкай і словам выказаць тое, што казалі яны? Ці варта кахаць, калі не можаш укласці ў каханне ўсю музыку і паэзію зямлі і неба? А яны, яны ведалі, як словамі і песняй зачараваць жанчыну! О! Можа, і было ў нашым каханні больш уяўнага, чым сапраўднага, але мара ўзносіць у неба, праўда заўсёды пакідае на зямлі. Хай сабе іншыя і кахалі б мяне мацней, усё роўна толькі праз іх я зразумела, пачула, палюбіла каханне!

І неспадзявана яна заплакала.

Яна плакала моўчкі, плачам адчаю.

Я зрабіў выгляд, што нічога не заўважаю, і глядзеў у акно.

Праз некалькі хвілін яна зноў загаварыла:

— Разумееце, амаль ва ўсіх людзей душа старэе разам з целам. Я — выключэнне. Майму бядачаму целу шэсцьдзесят дзевяць, а сэрцу — дваццаць. Вось чаму я жыву зусім адна сярод кветак і ўспамінаў...

Мы доўга сядзелі моўчкі. Яна супакоілася і з усмешкай сказала:

— Вы будзеце смяяцца з мяне, калі я скажу... калі скажу, чым я занятая ў пагодныя вечары!.. Мне сорамна і шкада самой сябе.

Як я ні распытваў у яе, яна не хацела прызнацца, чым займаецца; тады я ўстаў і пачаў развітвацца.

Яна ўскрыкнула:

— Так рана!

І калі пачула, што мне трэба вячэраць у МонтэКарла, яна нерашуча спыталася:

— Вы не хочаце павячэраць са мной? Мне будзе вельмі прыемна.

Я адразу згадзіўся. Яна абрадавалася, пазваніла пакаёўцы і, даўшы нейкія распараджэнні, запрасіла мяне паглядзець дом.

Шкляная веранда, поўная маленькіх дрэўцаў, вяла ў гасцёўню, адтуль была відаць уся доўгая аранжарэя, якая цягнулася да гары. Нізкі фатэль пад дрэўцамі сведчыў, што акторка часта сядзела тут.

Мы пайшлі ў сад любавацца кветкамі. Ціха наступаў лагодны цёплы вечар, калі зямля духмяніцца ўсімі водарамі. Амаль сцямнела, калі мы селі за стол. Вячэра была смачная і доўгая. І мы сталі блізкімі сябрамі, калі яна адчула тое замілаванне да яе, што нараджалася ў маім сэрцы. Яна выпіла, як казалі тады, два мезенцы віна і зрабілася непасрэдная і шчырая.

— Давайце глядзець на месяц, — сказала яна. — Я не магу без яго, сведкі маёй самай вялікай радасці. Здаецца, ён беражэ ўсе мае ўспаміны, і варта мне паглядзець на яго, як ён аддае іх. І нават... часам, увечары... я цешуся мілым спектаклем... мілым... мілым спектаклем... калі б вы толькі ведалі!.. Ды не, вы будзеце насміхацца з мяне... я не смею... я не магу... не... не... праўда не магу...

Я ўпрошваў:

— Якім? Скажыце, абяцаю не смяяцца... клянуся вам...

Яна вагалася. Я ўзяў яе за рукі, лядачыя, худыя, халодныя рукі, і пачаў па чарзе цалаваць іх, як рабілі калісьці тыя. Акторка была ўзрушаная. Яна думала.

— Вы абяцаеце не смяяцца?

— Клянуся.

— Добра, хадземце.

Яна паднялася. І калі маленькі, няёмкі ў сваёй зялёнай ліўрэі слуга адсоўваў фатэль, яна ціха і таропка нешта шапнула яму на вуха. Ён адказаў:

— Добра, пані, хвіліну.

Яна ўзяла мяне пад руку і павяла на веранду.

Аранжарэя сапраўды дзівіла хараством. Высокая поўня раскруціла пасярэдзіне срэбную сцежку — доўгі светлы прамень падаў на жоўты пясок паміж купак змрочных дрэў.