Ночы на Плябанскіх Млынах

Ня ведаю, як далей павярнуўся б мой лёс – здараюцца імгненьні, якія фармуюць чалавека, як рукі майстрыхі цеста, — калі б не выпадак… Які прыняў аблічча дурня Генуся. Генуся ведала ўсё мястэчка. Худы і прыгорблены, быццам вечна нёс на сабе мех з мукой – Генуся часам, калі ён быў ня вельмі шалёны, бралі на працу на млын. Рот прыадкрыты, зубы – наперад, у вачах сьветлая каламуць, на носе вечная кропля… Ну, што я апісваю – вы самі мусіце ведаць, як выглядае класічны местачковы дурнячок... І вось гэты Генусь падсьлепаватым каршуком кінуўся на мяне… Дакладней, на брошку-лілею, што я несла перад сабой у руках, як прыгаршчу сьвятой вады.

— Не тваё! Не тваё! Аддай! Злодзейка! Злодзейка! – верашчаў Генусь, спрабуючы выхапіць у мяне зьяўленае са сьвежай магілы ўпрыгожваньне. Я ўварочвалася, як ад гарэзьлівага шчанючка, але… містычны жах мой яшчэ пабольшаў. Адразу палезьлі ў галаву легенды пра юрадаў ды блажэнных, надзеленых дарам прароцтва… Каб адкінуць насланьнё, закрычала першае, што прыйшло ў галаву:

— Сам злодзей!

Генусь нечакана змоўк, нібыта яго выцялі, перагнуўся напалам і жаласна заенчыў… У ягоных няўцямных, як далёкая травеньская бліскавіца, словах я нарэшце ўбачыла сэнс, як у віры ўгледжваюць апошняе выйсьце. Брошку забраў з труны Караліны-Марыі Генусь, паколькі небарака быў закаханы, як толькі можа быць закаханым бедны дурнячок у паненку з добрага сямейства. А паклаў на магілу ці таму, што паненка стала яму зьяўляцца ў снах, ці нехта сказаў, што забіраць нешта з труны вялікі грэх, а Генусь быў надта набожны – гэтага я ўжо не разабрала дакладна… Я ледзь здушыла істэрычны сьмех. Падумайце толькі – калі б я выпадкова не напаткала небараку, у мяне б жыцьцё па іншаму склалася! І сёньня, магчыма, была б я якой-небудзь сястрой Ганорыяй, і перабірала б ружанец замест жывых кветак… Я пакінула брошку на могілках. Яна ўжо была мёртвай – нават рэчы робяцца мёртвымі, дакрануўшыся сьмерці… І маці дасюль думае, што яе каштоўнасьць дасталася шчасьлівай нявесьце… Не зьбіраюся яе разупэўніваць. Але… ведаеце… Часам я шкадую, што больш ніколі не давядзецца перажыць тое незвычайнае адчуваньне, нібыта таямніца сусьвету ляжыць у маіх далонях.

Зося скончыла расповед і задумліва глядзела на свае рукі, быццам уяўляла ў іх брошку ў выглядзе лілеі. Улад паціснуў плячыма.

— Думаю, Серапіёнавы браты збэсьцілі б тваю гісторыю. Мала таго, што ніякай містыкі, дык яшчэ і гумару бракуе. І не страшна, і ня сьмешна.

Зося бліснула зялёнымі вачыма – халодная маланка.

— Страшаць баязьліўцы, сьмешаць няцьвёрдыя ў сабе… У маіх акулярах няма ні ружовых шкельцаў, ані чорных, дый увогуле акуляраў ня маю. Прымаю жыцьцё, якім ёсьць. Калі вам не хапае тэатральнага рэквізіту, пашукайце ў каго іншага.

Улад сумеўся.

— І ўсё-ткі так нельга… Памятаеш, у “Беларускай хатцы” паказвалі батлейку? Апошняга, можа, батлейшчыка ў Менску знайшлі… Лялькі аднавілі… Дык “ідэйна правідловая” частка гледачоў пачала гарлаць, што гэта перажыткі і рэлігійная прапаганда, засмуцілі беднага дзядка-батлейшчыка, якога ў свой час жандары ганялі… Што ж гэта будзе, калі мы адмовімся ад прыгожага, ад гульні, ад карнавалу? Ад гісторыяў пра прывідаў і цмокаў? Чалавека робіць адрозным ад жывёлы ня тое, што неабходна, а тое, што залішняе… Тое, што не прыносіць відочнай карысьці. Музыка, сьпевы, паэзія, вытанчаныя краты на балконе палаца, разныя ліштвы на сялянскім доме, вышыўка на рушніку…

— Сустрэчны вецер эпохі садзьме гэта, бы карункавы капялюшык з паненкі, што села на пляцоўку імперыялу, – жорстка запярэчыў Ной, які ўвесь гэты час ляпіў з наплаканага пахавальнымі сьвечкамі воску маленькіх яшчарак. – Малевіч намаляваў свой чорны квадрат – і гэта дзьверы, за якімі пачынаецца невядомы, але адзіна магчымы шлях наперад. Нішто не паўтараецца… Фараонаў малявалі толькі ў профіль, у трагедыях не маглі ў якасьці галоўных герояў выступаць слугі, жанчыны ня мелі права зьяўляцца на сцэне… Хто цяпер запатрабуе таго ж?

Улад спахмурнеў, звычайная іронія пакінула яго.

— Ты кажаш пра прагрэс у мастацтве, але мне сьвет, дзе пануе чорны квадрат, уяўляецца застрашлівым. Будынкі ў выглядзе вялізных шэрых скрынак з квадратамі вокнаў, песьні ўсе з адной бязглуздай фразы і прымітыўнага рытму, і адна газета на ўсіх, дзе тлумачыцца, якія ўсе шчасьлівыя… Ведаеш, калі Платон прыдумляў сваю ідэальную дзяржаву, то хацеў прыблізна такога... Усе мусілі таньчыць і сьпяваць, як яны добра жывуць, а паэтаў належала забіць.

— Ведаеце, калі гэтая адзіная газета і адзіная песьня будзе на беларускай мове, я згодны і з такой сумнай прышласьцю, — задумліва прамовіў пан Беларэцкі. – Але нешта мне падказвае, што спрошчаны да простакутнікаў сьвет ня зьмесьціць нашую цудоўную, неспазнаную беларускую Атлантыду – яна толькі пачынае ўздымацца з мутных хваляў забыцьця, з-пад усялякай набрыдзі… А тут не самабытнасьць вымагаецца, а універсальнасьць… Кіёк замест галінкі…

— Вы проста… стары, — кінуў Ной. – Вы не разумееце, што чалавецтва ідзе да ўзаемаразуменьня – да адной мовы.