Ночы на Плябанскіх Млынах

— А прырода – да аднае кветкі, аднога дрэва і аднога куста, – насьмешна вымавіў Беларэцкі. – Альбо зьявіцца ўвогуле на ўвесь сьвет расьліна: белы кветка-дрэва-куст…

— А чаму белы? – разгублена папыталася Дарота.

— Таму што ўсе колеры, зьмяшаўшыся, утвараюць ідэальную бель… Але ў жыцьці рэдка здараюцца чыстыя колеры. Без дамешка… Таму, я думаю, патэнцыйная ідэальная прырода будзе шэрай.

Улад, відаць, уявіў гэтую прышласьць, ня вытрымаў і засьмяяўся. Ад гэтага аблічча ягонае на хвілю страціла заўсёдны насьмешна паблажлівы выраз – вызірнуў цікаўны і дурасьліва-наіўны падлетак… Дарота нават таксама нясьмела ўсьміхнулася, гледзячы на маладога артыста, як на асьветленыя сонцам неверагодна лёгкія аблачынкі, на якіх уяўляецца прыўкрасны замак вечнага сьвятла і спакою… Пан Беларэцкі задумліва глядзеў на дзяўчыну, на яе ўсьмешку, і ў шкельцах ягоных акуляраў скакала полымя сьвечкі.

— Старыя майстры лічылі, што ў аснове прыгажосьці – зьвілістая лінія… Любы просты шлях – няпраўда і штучнасьць. І не заўсёды тое, што наўпрост прыцягвае – прадвызначана табе… Мы – усяго толькі маленькія ліхтарыкі, якія вісяць на нябачным дроце праз цемру. Кожны бачыць толькі праз уласнае сьвятло. І ніхто ня бачыць дроту, на якім мы вісім… І толькі мудры можа вылічыць – дзе заканчваецца дрот… І толькі наіўны адчуе – хто яго навязаў… Ведаеце гісторыю з ліхтарамі на сьвяце ў графа Любанскага?

— Не, пан Андрэй, — ажывілася Дарота. – Раскажыце – а то кінуліся ў філасофію, нібы шкаляры ў вазачку з цукатамі.

Чучала цмока зірнула на расказчыка чорным гузікам з жоўтай іскрай у цэнтры, і пан Беларэцкі пачаў расповед.

Гісторыя пра Лошыцкі прывід

Было гэта ў адзін з маіх прыездаў на бацькаўшчыну гадоў пятнаццаць таму. Яшчэ жыла мая жонка, але ўжо не магла езьдзіць са мной з-за хваробы. Таму і настрой у мяне быў ня надта… Але пачак выяўленых рукапісаў сямнаццатага стагоддзя, яшчэ адно шкельца ў разьбіты вітраж гісторыі маёй радзімы, мог змусіць мяне да падарожжа нават у чысьцец. Я не захацеў злоўжываць гасьціннасьцю сяброў і, паколькі мог сабе дазволіць, зьняў прыстойны нумар у гатэлі “Еўропа”, якраз калі там пачаў выступаць венскі дамскі аркестр. Як грае згаданы аркестр, я так і не паслухаў, затое рукапісы выкупіў.

Я ўжо зьбіраўся ад’язджаць, абкружаны арэолам старажытных літараў і водарам цьвілой паперы – найлепшым у сьвеце для кніжнага чалавека, — але атрымаў запрашэньне на баль да графаў Любанскіх. Фраза проста з калонкі сьвецкай хронікі… Насамрэч я ня быў такой важнай птушкай, каб граф Любанскі нешта пра мяне ведаў. Так, прафесар, але занадта малады, да таго ж займаецца гэткай падазронай справай, як фалькларыстыка… А там любая старадаўняя песьня здольная абрынуць чарговую ідэалагічную вежу, як цуда-рыба, усплываючы, змывае са сваёй сьпіны вартыя жалю хацінкі часовых прыблудных жыхароў. Але ўсё-ткі я прадстаўляў Санкт-Пецярбургскі універсітэт, і ў мяне была Дзямідаўская прэмія, а ў Менску два гады таму зачынілі Таварыства аматараў прыгожых мастацтваў. Зачынілі так, як робяць заўсёды – безапеляцыйна, жорстка, з прыгожай фармулёўкай – каб народ зразумеў: немагчыма было не разагнаць гэтых злыдняў, што намагаліся парушыць звыклы парадак і вырваць з рукі гімназісткі абаранак, а з рукі жабрака – кайстру. На сьвяце ў гонар дня народзінаў пані Ядвігі Любанскай мусіў прысутнічаць губернатар гораду Мусін-Пушкін… І невялічкая дэлегацыя мясцовай творчай інтэлігенцыі, узмоцненая мною, меркавала падысьці да яго наконт аднаўленьня таварыства.

Пасьля нядаўніх рэвалюцыйных падзеяў, залітай крывёю курлоўскага расстрэлу прывакзальнай плошчы, у мяне асаблівых ілюзіяў на лаяльнасьць уладаў не было. Да таго ж мой настрой не пасаваў да баляў. Але – я лічыў сябе абавязаным падтрымаць землякоў. Дый пан Любанскі славіўся гэткім эксцэнтрычным дэмакратам-арыстакратам. Хадзілі чуткі, што ён дае грошы эсэрам. А ягонае захапленьне роварамі… Велатрэк, злажаны ў Лошыцы… Дзівосны сад…