Отчаяние (на каз.яз.)

с шып те алмас шексіз сар далада халыты аны телегей-теіз боп таы тгілгелі тр-ау! аза халыны алдында бір ана жол бар. Ол — ан майданда баяы бабаларынша аянбай шайасу. Сол шайаста жан беру, не ел болып, елдігін сатап алу. Баса жол жо.

Ана жолы білайыр ханны тінішімен Бар жырау Ханазар тсындаы А Орда шежіресін айтып берген. Сонда бір аараны — Кіші жз ханы ан майдандаы халыты ерлігінен крі, хан таыны маындаы тартыса кбірек кіл блген. Ал кеше жырау, Науан станы тілегі бойынша, Сауран бекінісін ткен заманда алай ораанын жыр еткенде, жрт халытан шыан ия пен Тя батырларды имылын ныа тыдаан. Бар жырауды бір тжыр- аны: хан, слтан, билерді ызытыратын тарих бар да, халыты ызытыратын тарих бар екен. Ол халыты з тарихы, зіні арасынан шыан, елі мен жері шін крескен аармандарыны ерлігі.

Екінші блім

І

аза еліні батыс тсында дл азір алып-жлып бара жатан блендей орыныш болмаанмен, солтстік жаы тадырына елеулі сер етердей уаиалара толы еді. шы-иыры жо ссты Сібір лкесінде ежелден-а мал шаруашылыымен шылданатын, балышылы пен ашылыты ксіп ететін трік жне монол тектес кшпелі халытар мекен ететін. Біра бларда баяы Трік аанатынан кейін алыптасан мемлекет болмай келген.

Сол себептен о жаа зара ру таластарынан тая жеген азаты ер-азаматтары ана емес, з елінде жапа шеккен азан, Астрахань хандытарыны, кне Еділ бойы мен башрт, татар трелеріні сан трлі адамдары ашып баран. Со жатан пана іздеген л-тлегіттер, лтын айырып білуге болмайтын не илы босын ттындар, боярлар мен князьдарды ыспаына шыдай алмаан орыс жігіттері Сібір жерін атам заманнан бден бауыр басып алан-ды. Блар аздай, патша азамны иянатына шыдамаан кейбір орыс ара шекпендері ауыл-аймаымен Орал тауынан аса, тірі жан басып крмеген Сібірді мылау ткпірлеріне арай шбыруды шыаран. Соы кезде сіресе б жаа патшаны ділетсіз заы ыр соына тскен, патша жандармдарыны таяы етінен тіп, сйегіне жеткен жбірленген соа басты адамдар да кп ашан. Блар р трлі лттан еді, біра тез тіл табысып, заматта ысып кететін. Брі бірігіп, здеріне казак деген ат ойып, тіршілік етуге кіріскен. Блар кне аза еліні атын аланда, здеріні сол жауынгер кшпелі елді ешкімге баынбайтын еркін салтымен мір сретіндерін аартан. Оларды жасатаы баыну тртібі де азаты кне кездегі з батырларына ана бас иетін деттеріне сас еді.

Осындай, райсысыны жеке атамандары бар ондаан, жздеген жасатар кшпелі елдерді аламандары трізді кршілеріні малын барымталап, бай саудагерлерді керуендерін тонап, тіпті болмаса бірімен бірі айасып, шы-иыры жо еркін далада ойларына келгенін істеп жатты.

йткенмен, блар ежелгі кшпелі елдермен араласып, біртіндеп отырышы жрта айнала бастаан. Сйтіп Сібір жері ерте кезден-а лы Россияны бір блегіне айналды. Бертін келе орыс патшасы бдан тсер пайданы бірден ты. шы-иыры жо Сібір жерін тек скери кшпен билеуді иындыын тсінген а патша, енді осынау бас кесер жет казак жасатарын з саясатына жмсауды ойлады. Осылар арылы бкіл Сібірді з олына алма болды. Енді оларды шекара кзету ісіне де пайдалануа кірісті.

Осы кезде, бкіл Сібір жерінде Строган деген кісіні аты жер жарды. Бл Сібір жерін а патша анауа берген Строганов саудагерді есімі еді. Ол бкіл Сібірді шетіне сауда алаларын, оймаларын сала бастады. Сол оймаларды жне жан-жаа жргізе бастаан сауда керуендерін орауа Строганов тек казак-орыс жасатарын пайдаланып ойан жо, кршілес аза ауылдарыны кп жігіттерін де жалдады. Бл аза жігіттері Сібір саудагерлеріне аза еліні жылысын, ойын, жн-терісін бірінші сатушылары болды. рине, орыс шекарасындаы саудагерлер аза еліні лі затын тым арзан баамен алды, біра бл сауда-сатты дала жртына тек Бхар, Хиуа, ргеніштерге ана емес, зімен шекаралас орыс еліне де зіні арты малын, шикізатын сатуа ммкіндік берді. Осындай сауда жолы арылы, аза халыны орыс елімен алашы арым-атынас рекеттері басталан.

Ал Жоар скеріні аза жеріне енуі тек аза халына ана емес, онымен кршілес елдерге де иын тиді. Сібір алаларында суы желді лебі сезілді. ырыздар тау арасына ашуа мжбр болды. араалпатар ыысып, азаты босын ауылдарына оныс берді. Жоарларды енді Ташкенттен бері арай аттанар деп ауіптенген збектерді де берекесі кні брын кетті…

сіресе бл жадай Еділ бойындаы алматара иын тиді. Еділ мен Жайы бойындаы азатарды жайылымын басып алуды арман еткен алматар, Жоар шабуылыны алашы кезінде азатарды ойраттардан жеілуін тілеген-а еді. Біра бл міттері аталмады. Жоардан шегінген азатар малына жайылым іздеп, енді Еділ мен Жайы зеніні бойына арай беттеуге шыты. Ал Россия саясатшылары кншыыс-отстік жаындаы азаты лы даласында болып жатан уаиаларды сырттай баылаумен болды. Россияны бл кездегі рекеттері зге кездегісінен тіпті басаша келді. Оны р имылында енді сабырлылы, алысты артын баушылы байалды.