Отчаяние (на каз.яз.)

білайыр ханны Россия патшалыыны ол астына кірумен атар, патша кіметі алдына ойан екі негізгі мселесі болатын. Бірі — Кіші жз еліне Еділ мен Жайы зендеріні аралыынан жайылым беру. Екіншісі Ор зеніні Жайыа ятын саасынан Ор аласын салу, білайырды ондаы ойы — ол астындаы орыс бекінісі арылы зіні билігін кшейту, бекіністегі скерді ба кндес слтандара арсы пайдаланып, стемдігін арттыра тсу; бкіл аза елін з дегеніне кндіру. Біра бл екі тілегіні екеуі де зір орындалмай тр. Бар мселе зірге екі жатан бірдей ааз жазылумен ана аятала берген. Тек бір мы жеті жз отыз тртінші жылы аза жеріні батыс жаын басаратын Орынбор экспедициясы рыланнан бері Ор зеніні тменгі саасына ала салуды мселесі айта озалан. Бара слтанны «лде Ор аласын салуа келе жатан шыар?» деуі осыдан еді. Хан жауабына шамданып алан слтан кекесін сраын жалай тсті.

— рине, Теуіпкелді ана жылыдай рметтеп, сырнай-кернейлетіп арсы алатын шыарсы?

— лбетте. Россия секілді дос елді елшісі тгіл, ас елімізді де елшісін ошаметтеп, трімізге шыарып отырмыз ой… — Хан Церен-Доржиа арап ойды.

— Біра саан келе жатан она ата-бабасыны дінін мытан шоынды ой?

— Сені де онаы жетісіп тран жо-ау, — деді білайыр Церен-Доржиды шршіт дініні адамы екенін ескертіп, — кейін жиеніді сндетке отырызарыда, бізді де тойа шаыратын шыарсы, Бара слтан?

Бара сп-ср боп кетті. Енді ол іштегі ашуын сырта шыарды.

— атын патшаны Теуіпкел арылы саан жіберген сыйлыы да, Теуіпкелге сені крсеткен салтанат рметі де таажайып болып еді ой. Біра одан не шыты? аза жерінде тнерген баяы ара блт — сол ара блт… Трт жаынан соан ызарлы срапыл — сол срапыл… Россия арамаына алды деп, Еділ бойын жайлаан алма мытылары малыа жайылым беріп отыр ма? Брыныдан да шігіп алды. Олара тыйым салан атын патша жо. Ал Ор бекінісі саан тек бізбен кресу шін ана керек.

— рине, сол шін керек!

Бара не дерін білмей тотап алды.

Слтанны айтып отыраны шынды еді. аза еліні Россия патшалыыны арамаында болуына крделі ебек істеп жрген Тевкелев осыдан бір жыл брын ана Сырты істер коллегиясына жолдаан хатында: «ырыз-айса жрты трізді алма пен башрт халытарыны да сана-сезімі тмен. Брі де таы жне тере ойламайтын елдер… Егерде лдеалай біреуі Россия патшалыына арсы бас ктерер болса, алан екеуін оан арсы пайдалану керек. Мндай жадайда біз айыпты емеспіз, бізді ят-арымыз ашан да болса таза алады» деген.

Россия патшалыы бл елдерге арсы зіні отарлау саясатыны бар дісін пайдалана білді. Соны ішінде атам заманнан келе жатан кне дісі «бір лтты бір лта айдап салып, бліп алып билеуді де» молынан олданан. Демек, отаршылы саясатыны осындай бір атал дістеріне арамай, бл лттарды болашаы тек Россияа осылуда ана алан еді. зге жолды брі, сіресе Жоар хандыымен одатасу трізді далбаса жолдар, аза елін млдем кйреу- ге апаратын…

— з билігі з олынан кеткен со, бізді орыс басара ма, жоар бас- ара ма, брібір емес пе? — деді Бара слтан айтадан срланып.

— онтайшы басып алан жеріні адамдарын тегіс ырып-жойып, тек лі жандарды ана басарысы келеді.

— Орыстар ше?

— Бгінге дейін орыс саудагерлері бізді жерімізге тек керуендерімен ана келіп жатыр.

— Соынан солдаттары келгенде не болма?..

— Оны уаытында крерміз. — білайыр таы Церен-Доржиа арады. — «орау асырдан грі арыстана жем болан жасы» деген мтел бар.

— Ендеше, ол арыстаны бізді неге орамайды?

— Істеп отыран астыымыз аз ба?

— андай астыымызды айтасы?

— аза жерінен Ташкент, Хиуа, Бхара арай аттанан орысты бір керуенін тонамай, сау ткіздік пе? Сйтіп отырып, орыс патшасына алай оран бол дей аламыз?..

білайыр ханны бл айтып отыраны да шынды еді. Бір мы жеті жз отыз екінші жылы, полковник Гарбер басаран жзге таяу жауынгер ораушысы бар, орысты Хиуа мен Бхара бара жатан сауда керуені Астрахань атырабында тоналан-ды. Орыс саудагерлерінен тек Гарберді зі мен бірнеше солдаты ана аман-есен тылан. ткен жылы, майор Миллер басаран, Орынбордан Ташкентке бара жатан дл осындай орыс керуені таы тоналды. Мндай жадайлар Ертіс, Есіл бойларында да жиі кездесе бастаан.

білайыр осыларды Бараты бетіне дейі салы етіп отыр.

— Орыс керуендерін ткізсе, елімізге бейбітшілік пен уаныш орнайды дейсі ой, білайыр хан. — Бара сзі енді ттыа шыты. — Бны бекер. Айтайын дегенім кп еді, біра орда сенікі…

— Айт! Айт! — деді білайыр мысылдай. — Айтарыды айтып жрсі ой, бтен жер ме, мені ордам ба, саан брібір емес пе?

— Онда тыда! — деді креденіп кеткен Бара. — білайыр хан, сен елімізге тынышты емес, бліншілік келгелі отырсы!

— Мен бліншілік келмей трып-а, аза жері Жоар онтайшысы ыран жртты сйегіне толан жо па?

Бараты кенет ерні кезеріп, кзі шын ата алды.

— білайыр хан, сен зіні амы емес, халыны амын ойлайды екенсі ой! — Бара білайырды тамаынан ала тскісі келгендей шарт жгініп отыра алды. Церен-Доржи да тайпы табан етігіні онышындаы пышаына олын созды. — Кне айт, айтшы шыныды?!

Бара слтанны оыс имылынан білайыр ханны беті блк еткен де жо. Сол сазаран алпында селт етпей отыра берді. Тек есік алдында тас мсін секілді озалмай тран ос кзетшіге кзіні иыын аударып еді, екеуі бірдей олдарындаы садатарын Бара пен Церен-Доржиа кезеніп тра алды.