Отчаяние (на каз.яз.)

Ноян зіні ісіне мз болып, арылдап клді. Оны баланы соншалы алыс- а латыранына ошамет крсете, зге нояндар да кле бастады. Тау арасы бейне бір бос кбідей кгірлеген, сасы кзендей шаылдаан, смпайы клкілерге толып кетті.

Баласынан айрыланын жаа тсінген йел, жан шырып жаралы барыстай, лгі нояна тап берді. Бны крген ттындар да шыдай алмай, жоарлара арсы мтылды. Біра байлаулы, матаулы топ не істей алады, арулы жоарлар енді оларды амшыны астына алады. Жарылдай тскен жоарды исы ылышы, бар кшімен сермелген шойын шопарлар. Талай жас нрестелер найза шына ілініп, ккке шты, ос олдап ран шопарды салмаынан талай ыршын жасты мойны зіліп жерге тсті. Тау арасы іп-ілезде ан-жоса болды.

Сабалып жатан топ ішінен бір ст ола шашы жерге тгілген, стіндегі мапал ара пешпентіні ірі дал-дал болан бір жас ыз жгіріп Лоло-Доржиды алдына барды. «Мына ырынды тотат» деген болуы керек, нояна бірдеме айтып жатыр. Ноян жауап айырар емес, кенет зегісіне жабысан ыза арады да, сл екейіп, ызды шашын стап, таымыны астына басты. Содан кейін ызды бажылдап, баыранына блк етпей, анды ырына арап, мелшиіп атты да алды.

Дл осы стте:

— Аатай-ау, бдан да лгеніміз жасы еді ой! — деді Бгенбайды асында ашуа булыан лгі жас дауыс.

Бгенбай жалт брылды. арсы алдында ріп ауыза саландай бір жас жігіт тр. Оны кзінде тнан млдір жасты крді де:

— Аттарыа мінідер! — деді.

Бл жас жігіт Науан станы жалыз баласы, соынан ерлігімен бкіл аза еліне аян болан Керей еді. Ол серіктеріне жгіре жнелді.

Аздан кейін:

— Аттан! — деген Бгенбайды кшті даусы шыты.

Тау арасы рана толып кетті.

— Ажол! Ажол!

— Бгенбай! Бгенбай!

Кертбелімен ойастап шыан Бгенбай, ат арынын тотатпастан келіп, ара шопарымен ос олдай соып, дегенде Лоло-Доржиды рды. Ол дниені не болып кеткенін білмей ат жалын шатап шаба жнелді. Жоарлар есін жианша аза жігіттері біразын жайратып салды.

Жоарды атыгездігінен жандары тршігіп, бден ызаланан жігіттерді рбіреуі он кісіні имылын істеді. олбасшылары жараланан, рі ктпеген жерден тиген соыдан абыржып алан жоарлар аша жнелді. Біра тау арасындаы тар шаталдан жол тауып тыла алмай, кбі сойыла жыылды. Тек екі жзге жетер-жетпесі ана ашып тылды.

шінші «алма ырылан» рысы осылай аяталып еді. Баанаы Лоло-Доржиа барып, тініш айтан ыз білайырды арындасы Саыпжамал бикені зі екені.

рыс біткеннен кейін, Бгенбай жігіттерімен Кіші жз еліне онаа бар- ан, Бгенбайды батырлыына риза болан білайыр жне бл секілді батырды з жаында стауды жн кріп, Саыпжамалды Бгенбайа осты.

Бгенбай сол бетімен осы жата алып ойан. Содан бері ол лы жз бен Кіші жзді тйіскен жерінен оныс алып, осы арада бес жылдай отырды. білммбетке кпелі Бгенбай лі де осы жата ала берер ме еді айтер еді, жаында Абылай слтаннан кісі келген. «аза еліні алдында лі талай асу бар, батыр елге айтса жн болар еді» депті Абылай. Оан Бар жырау да тінішін оса жолдапты. Бл арада да Бгенбай абыройсыз болан жо. Сан рыса атынасты. Халыны алысын алды. йтсе де, кіндік кесіп, кір жуан жерін зі де саынып жр еді. рі ойлап, бері ойлап, аыры елге айтуа келісім берді. Осылай, не-міне кшемін деп жргенінде, кеше білайыр ханнан да шабарман жетіп, «Ордаа келсін! деген хабар келді.

Бгенбайды бгінгі толуы осыдан еді. «Хан неге шаырды екен? Мені кшкелі жатанымды біреу жеткізген ой шамасы. Енді ашы айтуа тура келеді…»

Ол не де болса хан ордасына барып айтпа болды.

ІІ

Орта жз ханы Смеке Сарыараны ткпірі Нра зеніні ары бетіне арай ыысанда, Кші жзді ханы білайыр ордасын Ырыз зеніні жаасына кеп тіккен.

Бл кезде аза елі жоарлармен тайталас тсіп, кейде жеіп те жрген. Осындай жеісті бірі білайыр хан мен Тайман батырды басаруымен Сарысуа ятын Бланты зеніні жаасында, ал екіншісі таы осы білайыр мен Бгенбай батырды басаруымен ошарата мен Боралды зендеріні жоары саасында болан. Сол айастардан кейін білайыр хан тікелей жоар скерімен соысуды ойан. Оны кілі енді баса бір крестерге ауан.

Ал біра білайыр кшіп кеткенмен, аза елі Жоар шапыншыларына арсы шыуын тотатпады. Крес кннен-кнге дей тсті. сіресе Іле мен аратал зендеріні бойында абанбай мен Баян батырлар бастаан халы жасатары жоарларды сан рет жеді, йтсе де бны брі, негізі мыты рыл- ан жоар скерін кйрететіндей кшке айнала алмады. Тек басыншыларды тойтаруа болатынын крсететін, халыты рухын ктерер айастар ресінен аспады.

Жоарды жеген кнде, ар жаында одан да кшті, зіне кз тіккен ытай бодыхандары бар екенін еске алмаан жрт осылай, з тадыры шін жан аямай кресе берді.

Сйтсе де, ел басына туан кнні тым атерлі, аза жеріне ызыан кршілеріні ауіпті екенін ойлаандар да табылды. Соны бірі Кіші жзді ханы білайыр болды. Ол енді батыс жаа міттене арады. Біра ханны Ырыза кшіп келісімен аза пен араалпа еліні атынан «арамаыыза алыыз» деп жазан хаты Петербургке жеткенде, орыс кімдері та алмады. Жоармен кресіп жатан аза еліні тбі зіне осылай келіп пана срайтынын олар брыннан да білетін. Сол себептен аптыпай, аза еліні шын жадайын тсіну шін, Россия патшалыы арнаулы елші жіберуді йарды. Россия кімдері шыыс кршілеріне з арамаындаы мдениеті, дстрі, тілі жаын кісілерден елші жіберуді дет етіп келген. Б жолы да со дадысына салып, татар молдасы Маст Юнус олын аттандырды.