Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9

Аўстрыяк неяк рэзка матнуў галавой і пайшоў далей, мармычучы:

— Бач, адпяванне самі сабе наладзілі!

Ён ледзь-ледзь стрымліваецца… Падумаўшы, ён садзіцца на белы імшанік, адкідвае полы свайго аўстрыйскага шыняля

і сцягвае з адной нагі бот…

Брудная сапрэлая ануча сама раскруцілася на ступні…

Ён бярэ ў рукі карабін, дасылае патрон у патроннік…

Вялікі палец намацвае спускавую скабу… Рашуча ціскае…

У цішы рэзка грымнуў стрэл…

Усе скалануліся… Дзед з Кажухаром…

…Казак…

…Забела…

…Мяцельскі ў яме…

…Валодзька…

…Камандзір крутнуўся ад ямы. Адразу ўсё зразумеў:

— Не дачакаўся! — сказаў ён, і відавочны боль ценем мільгануў на яго схуднелым твары. — Забела і ты, Казак, давайце яго сюды.

Тыя, не дужа рашуча, падыходзяць да нерухомага, скурчанага на баку Аўстрыяка. Неяк няўмела, яны падхапілі яго за рукі. Казак хацеў было ўзяць карабін Аўстрыяка, але Забела нецярпліва гыркнуў:

— На чорта ён табе!

Яны пацягнулі Аўстрыяка нагамі па доле да ямы…

Мяцельскі працягвае шпурляць рыдлёўкай… Яма значна паглыбела. Мяцельскі капае з нейкай азвярэласцю…

Аднекуль здалёк пачулася трывожнае сакатанне сарокі…

Да яе далучаецца другая… Сакатанне становіцца ўсё бліжэй…

Камандзір са злосцю ўглядаецца ў той бок, дзе сакочуць сарокі…

Валодзька падымае з зямлі нейкую палку, бяжыць да сасонніку і шпурляе палку ўгору. Але сарокі толькі пераляцелі на іншыя дрэвы…

Валодзька шукае яшчэ палку, але Камандзір спыняе яго:

— Не бегай, Валодзя, не трэба…

Валодзька вяртаецца да ямы:

— Раскрычаліся на ўвесь лес!

— Хай крычаць… — Камандзір зірнуў на Валодзьку: — У цябе хто-небудзь застаўся?

— Не… Бацьку яшчэ ўвосень забілі, каля Морачы. Я яго сам і пахаваў на лузе… А маці ўжо гады са тры як памерла. Старэйшая сястра была ў Слуцку, дык яе разам з дачкой малой, Леначкай, бальшавікі вывезлі немаведама куды на ўсход. Муж у яе быў падпаручнік, ротай у нашым батальёне камандаваў, дык яны паспелі адысці за Лань, да палякаў. А тыя ўсіх камандзіраў бальшавікам выдалі, дык яго разам з іншымі ў Слуцку расстралялі. А пра сястру, відаць, дазналіся… — Валодзька раптам змоўк, зірнуў на Камандзіра.

Той глядзіць некуды ўбок, быццам не слухае Валодзьку… Валодзька страпянуўся:

— Камандзір, я разам з усімі ваяваў за Беларусь! Я хачу, як усе! — голас у яго задрыжэў.

Камандзір, не гледзячы на Валодзьку, кажа:

— Добра, добра, Валодзя, — і пайшоў да ямы.

Тым часам Мяцельскі накапаў ужо ладныя кучы жвіру з абодвух бакоў. І калі ён выпрастаўся, каб спіхнуць шапку на патыліцу, у яму скочыў Валодзька:

— Дай я…

Мяцельскі неяк няёмка зірнуў на Валодзьку, потым на камандзіра…

Той апускае галаву да долу, адвярнуўся ўбок…

Мяцельскі без ахвоты аддае хлопцу кароткі тронак рыдлёўкі і выбіраецца з ямы…

А Валодзька з імпэтам уганяе рыдлёўку ў жвір і пачынае шпурляць яго ўгору…

Недалёка ад ямы сядзяць Дзед з Кажухаром, ціха размаўляюць. Кажухар, люляючы сваю параненую руку за пазухай, мерна пагойдваецца ад болю і праз слёзы жаліцца Дзеду:

— Ну завошта такая доля, скажы? Хіба я… проціў Бога, ці што? Ці супроціў людзей? Каб хоць як-небудзь жыць, дык нельга.

— Гэ, чаго захацеў! — зласнавата перапыняе яго Дзед. — Жыць!

— Ну… Жыць і то нельга…

— Было. Аджылі. А цяпер ляжам.

— Ляжам? Божа мой, божа… Я прагну толькі аднаго — скончыць свае пакуты. Усё роўна жыццё спляжана дарэшты. Некалі марыў набыць зямлю, каб зажыць на сваёй гаспадарцы. І, нібы вол, ад зары да зары шыў кажухі, збіраў грошы. Абшыў кажухамі, лічы, такі горад, як Слуцак, а ўся праца абярнулася торбай керанак, на паўпуда солі. Добра, што сын, Уладзя, не глядзі што малады, а ўдаўся разумнейшы за бацьку, не падмануўся на маё рамяство, пайшоў у горад служыць. Можа, чаго і даслужыцца, асабліва калі выб’ецца ў якое начальства ды паладзіць з бальшавікамі. Бацька во не паладзіў, за тое мне і расплата… — Кажухар стогне і круціцца, вочы зусім змакрэлі, і ён ужо не саромеецца той макраты, не выцірае іх.

Дзед быццам бы і не прыкмячае таго, не слухае Кажухара, сядзіць, унурыўшыся нерухомым позіркам у дол…

А Кажухар працягвае:

— Божа міласэрны, Маці Царыца Нябесная, не пакінь нас, не адвярніся хоць у гэты астатні час…

— Успомніў! — зноў зласнавата буркнуў Дзед. — Як прыпячэ, тады ўспамінаем. Раней помніць трэба было!

— Ды я ці калі забываўся! Я заўжды помніў, маліўся…

— А цяпер маліся, не маліся — адзін канец!

— Ай, божачка ты мой, божачка!