Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9

— Слухай, перастань ты выць! — ужо мякчэй кажа Дзед. — У мяне самога душа баліць… У цябе хоць ёсць каму ўспомніць, во сын твой хаця б. А ў мяне… Дзяцей Бог не даў, а жонка… Пабіў я яе, як раз перад паўстаннем. Не сказаць, штоб без прычыны… была прычына… Яна баба жаласлівая, заўжды каго-небудзь шкадавала — то дзяцей, то суседак, а асабліва каго з радні. Хто бяднейшы. А бяднейшы з усіх у яе малодшы брат Сёмка, дзяцей куча! А сам негаспадарлівы, заўжды з Вялікадня сядзіць без кавалка хлеба. У мяне ў свіронку была прыхавана тарбінка грэчкі, хацеў па вясне засеяць лапік ля сажалкі — не ўсё ж душыцца бульбай ды крупнікам. Але во жонка, як мяне не было дома, добра-такі адсыпала з тае тарбіны брату — бач, згаладнелі дзеці. Згаладнеюць, вядома, бо трэба працаваць, дбаць пра дзяцей ды гаспадарку, а не лайдачыць паўгода на печы! І вось аддала пуд грэчкі, быццам самой непатрэбна. Ну вось я і даў ёй добрага штурхаля! Яна ўпала, загаласіла на ўсю вёску!.. А тут якраз трэба было збірацца ў полк на фарміроўку. Ну, я ўзяў сякі-ткі харч ды так і пайшоў улегцы. Ну, трэба было? Гары яна гарам, тая грэчка!.. Калі б не такі канец, можа б, яшчэ і павініўся і паладзіў з жонкай… Увогуле, яна ў мяне не злапомная, даравала рознае, не першы раз. Але ўжо не павінішся — усё панясеш з сабой. На той свет. І ўсё праз гэтае наша жыццё, спрадвечную галоту! Ні па-людску жыць, і нават не па-людску памерці…

Яны абодва змоўклі… Камандзір зірнуў у яму…

Відаць, што Валодзька прытаміўся, рыдлёўка ледзь-ледзь трымаецца ў руках…

Камандзір заве:

— Забела! Давай падмяні.

Забела з яўнаю неахвотай лезе ў яму, бярэ ў Валодзькі рыдлёўку і пачынае без усякага запалу капаць…

Валодзька выбіраецца з ямы, адыходзіць убок і садзіцца на імшанік…

Сарок на дрэвах прыбавілася. Яны сакочуць усё болей, бы прадчуваючы тое страшнае, што тут неўзабаве адбудзецца. Іх ужо ніхто не адганяе…

Да Камандзіра падсаджваецца Казак:

— Вось усе начальнікі казалі, і ты таксама, што да зімы мы пераможам, вернемся дадому, падзелім панскую зямлю і зажывем па-людску, па справядлівасці ды ў згодзе — хто б не хацеў. Я б не супраць. Абы ўдалося. На жаль, не ўдалося! Не толькі сваёю сямейкай, але і наогул жыць… Ды што ж… Я не разумнейшы за іншых і, канешне, не шчаслівейшы. Калі вось ты, Камандзір, кажаш, што іначай нельга, значыцца, і праўда, нельга. Значыць, нявыкрутка атрымалася. Прыйдзецца паміраць… Але як усе, так і Казак… Вось толькі б паесці чагонебудзь. Перад смерцю…

Камандзір здзіўлена зірнуў на Казака:

— Паесці?.. — і раптам ён зарагатаў: — Паесці!..

Казак спачатку збянтэжана глядзіць на яго, а потым таксама зарагатаў разам з Камандзірам…

Камандзір гаворыць скрозь смех:

— Паесці!.. Слуцкую турму памятаеш? Чрэзвычайку? Казак у адказ матае галавой…

З размытага малюнка ўзнікае цёмны падвал…

Дзверы рэзка расчыняюцца, і ў іх моцна штурханулі нейкага чалавека, адзетага ў афіцэрскі шынель са зрэзанымі гузікамі і хлясцікам, босага. Спатыкнуўшыся, чалавек паваліўся на нечыя целы. Нехта пад ім злосна, па-блатняцку, вылаяўся.

— Прабачце, — выціснуў з сябе чалавек у шынялі. Ён неяк узгрэбся на босыя ногі, не ведаючы, куды ступіць ад дзвярэй. Ля яго ног варушыцца чалавек, нешта бурчыць.

— Ні чорта не бачу… — кажа чалавек у шынялі, і цяпер мы пазнаём яго. Гэта Камандзір.

— І не ўбачыш. Мы тут, бы краты, — адказаў яму нехта глухім шапялявым голасам.

— Вайскоўцы ёсць?

— Наўрад. Будзеш першым, — кажа той жа голас.

— І, можа, апошні, — буркнуў той, з-пад ягоных ног. Гэта Блатняк.

— Хай так, — болей бадзёра сказаў Камандзір і апусціўся там, дзе стаяў, — плячамі да самых дзвярэй.

Ягонае з’яўленне ў гэтай цеснай, падобнай на катух камеры, відаць, кагось зацікавіла:

— Адкуль будзеце? — зважліва папытаўся, мяркуючы па ціхманым голасе, немалады чалавек, што мясціўся недзе ў куце.

— З вакзала, — проста адказаў Камандзір.

— Го, з вакзала! — нядобразычліва адазваўся Блатняк. — На вакзале яны і бяруць!

— Чакаў цягніка… — працягвае Камандзір.

— Ну і дурань! Чакаць на вакзале… Ля семафора трэба чакаць і на хаду садзіцца. Цяпер так робяць.

— Наўрад ці ў іх ёсць якая заканамернасць, яны ўсюды бяруць! Мяне, напрыклад, узялі дома. З пасцелі паднялі, — сказаў з кутка Пажылы.

— Яны і з магілы паднімуць, — прашапялявіў недалёкі сусед. — Чэка!

— Чэка! Гэта табе не царская паліцыя, што спала на хаду, — сказаў Блатняк. У яго голасе разам з бояззю чулася стоеная павага да ЧК.

— Ну, не заўжды спала. Бывала, давала і яна дыхту. Асабліва на катарзе, — кажа Шапялявы.

— Хіба што на катарзе… — згаджаецца Блатняк.

— Такога яшчэ не было ў Расеі! — пакутна загаварыў у куце Пажылы. — Былі смутныя часы, бязладдзе. Але такога ачмурэння не было! Бедная, няшчасная Расея…

— Рэвалюцыя, што ж вы хочаце? — даволі бадзёра шапялявіць іншы. — Рэвалюцыя без ахвяр не бывае.

— Пайшла яна на хер, твая рэвалюцыя! — рэзка кінуў у адказ Блатняк. — Ад яе адзін сіфіліс, ад вашай рэвалюцыі!

Шапялявы:

— Не скажы! Калі ёю правільна распарадзіцца…

Блатняк:

— Хто, хто правільна распарадзіцца?.. Троцкі?.. Ленін?..

Шапялявы:

— Ат, што ты разумееш?..

У камеры наступае цішыня…