Поўны збор твораў у чатырнаццаці тамах. Том 9

— Які пачатак, такі і працяг… — адказвае яму Пажылы. Камандзір усё гэтак жа моўчкі слухае размову, але відаць, што думкі ў яго нейкія свае…

— А вы, афіцэр, скуль будзеце? — запытаўся Пажылы. — Ці са сталіц?

— Не, не са сталіц… З-пад Полацка…

— З фальваркоўцаў?

— З дваран, — падумаўшы, адказвае камандзір.

— Ну, дваране, і яны розныя бываюць, — зазначыў Блатняк. — Ёсць і нішто…

— Яны, можа, і нішто! — запярэчыў Шапялявы. — Але як клас — варожыя рэвалюцыі! Контра!

У куце заварушыўся Пажылы:

— Ну вось, вы ўсё вялікімі катэгорыямі: клас, народ! Гэта палітыкі ды царадворцы маюць у жыцці справу з класамі ды народамі, а мы, абывацелі, болей то з суседам, то з работнікам, то з гандляром. І кожны з іх, паасобку, не падобны да іншага. Як можна так абагульняць? Схаластыка!

— Не класавы ў вас падыход! — без злосці сказаў Шапялявы.

— Не класавы, праўда. Боскі!.. Усё ж Бог стварыў чалавека па сваім падабенстве. Гэта д’ябал падзяліў чалавецтва на класы, саслоўі, на паноў ды нявольнікаў! — кажа Пажылы.

— Каб зручней было ўпраўляць! Каб адно адным паганялі! — як заўжды з’едліва, сказаў Блатняк і папытаўся з выклікам: — Праўда, Маўчун?

— Можа, і праўда… — прагучала з цемры. Голас быў густы і ціхманы, падобна, крануты нутраным надломам спакутаванага чалавека.

Блатняк:

— А цябе завошта сюды, калі не сакрэт?

— За цара, — ціха адказаў Казак. Блатняк:

— Што ты — ягоная радня якая? Казак:

— Не, не радня… Ва ўправе служыў… Вартаўніком… А яны прыйшлі партрэт скідваць… Дык гэта… Я ўзяў тапор…

Блатняк:

— І пасек іх?

— Не-а… Аднаго толькі… Галоўнага…

— Да-а… — кажа Шапялявы. — Кепскія твае справы!

— Кепскія, ага, — паныла пагадзіўся Казак.

Начная цішыня ў сутарэнні зноў парушылася нейкімі невыразнымі галасамі ў тым канцы калідора, пачулася лаянка, падобна, некага білі… У камеры ўсе прыціхлі, услухваючыся са страхам…

Камандзір пасунуўся ад дзвярэй убок, дакранаецца да нагі Блатняка:

— Значыць, так. Расчыняць — і я кідаюся. За мной — вы! Адразу ж — астатнія!

— Тады трэба перасесці, — сказаў Блатняк. — Маўчун не пойдзе, дык ён каб у канцы. Хай перасядзе з вучыцелем.

Камандзір агледзеўся ў цемры:

— Правільна. Хай перасядуць!

Маўчун, глуха стогнучы, падняўся са свайго месца і палез у кут да Пажылога. Той таксама нешта мармыча сабе пад нос, мабыць, чымсьці незадаволены…

— Аднак, знясілелі мы, чорт пабяры! — сказаў Блатняк. — У мяне ўжо кішкі да хрыбта прысохлі ад голаду!

— Сволачы! — коратка рэзюмаваў Шапялявы.

Камандзір уважліва прыслухоўваецца… Рух у калідоры заглух…

У камеры ўсталявалася трывожная начная цішыня… Ужо нехта ў цемры пачаў пасопваць… Нехта нешта паціху мармыча сам сабе…

Камандзір, не ўстаючы, сцягвае з сябе шынель і кладзе яго пад сябе. Выбірае найболей зручную позу, каб адразу ўскочыць…

Дрымота між тым пачынае агортваць і яго… Але ён, страпянуўшыся, ціха гукае іншым:

— Не спаць!.. Нікому не спаць!..

І тады ў цемры трохі нехта варухнецца, і зноў усё сціхае… Камандзіра таксама цягне на сон, і трэба было немалое намаганне, каб адолець дрымоту. І тады ён зноў ціха гукаў:

— Не спаць!.. Нікому не спаць!..

І зноў у цемры варухнуцца цені… І зноў становіцца ціха… Камандзір усё ж задрамаў… І раптам аж скалыхнуўся ад нечаканага крыку, што раздаўся па той бок дзвярэй:

— Пад’ём! Падгатовіцца: прыём пішчы!.. Пад’ём!.. Прыём пішчы!..

У камеры разам спалохана заварушыліся…

…падскочыў і сеў побач Блатняк…

…санліва ўзняўся Шапялявы…

…прыўзняўся Пажылы…

…Казак у куце нават не варухнуўся…

У сцяне, насупраць Камандзіра, цьмяна азначылася невялічкае закрачанае акенца…

Сталі відаць плечы… галовы… шэрыя твары арыштантаў… Камандзір упершыню бачыць людзей, з якімі прабыў ноч… Крык у калідоры чуецца далей…

— Чуеце? Жраць дадуць!.. Чуеце? — збянтэжанасць на твары Блатняка імгненна змянілася бадай што дзіцячай радасцю.

Шапялявы з прагнай увагай імкнуўся злавіць гукі з калідора, і яго запалыя, аброслыя шчэццю шчокі ды разяўлены ад увагі рот, з выбітымі наперадзе зубамі, выдавалі слабасільнага, змардаванага жыццём чалавека…

Крыху далей, у рэдзенькім сяйве святла з акенца, блішчэла лысая галава старога настаўніка з зусім белым пушком — рэштаю валасоў над вушамі…

У густым цені пад акенцам туліцца нябачны ад парога Казак…

Здаецца, паведамленне пра харч усіх збіла з тропу… Камандзір бачыць…

Напружаныя твары Шапялявага… Вучыцеля… Блатняка… За дзвярмі лязгае замок… Камандзір ускочыў на ногі і чакае…

Дзверы трохі прыадчыніліся і цераз парог на падлогу цяжкавата грукнула старое закапцелае бляшанае вядзерца. У камеру шыбануў знаёмы пах гарачай кашы-пярлоўкі.

— На пяцёх вам.

Камандзір толькі сабраўся кінуцца ў дзверы, як яму спрытна перагарадзіў шлях Блатняк, шмыгнуўшы да вядра…

Дзверы зачыніліся…

— Братва, жывём! — з ненатуральнаю радасцю закрычаў Блатняк. Ён хапае вядзерца і, сноўдаючы на каленях, пачаў уладкоўваць яго пасярод камеры…

Камандзір збянтэжана стаіць ля дзвярэй…

Да вядра на карачках падсоўваецца Шапялявы… Запаволена, бы нерашуча, пачаў мясціцца ля яго Пажылы… За ім падняўся і Казак…

Камандзір стаіць, нібы апляваны, глядзіць на ўсіх…

— А як жа есці, без лыжак? — пытаецца Шапялявы.