Шежірем сыр шертсе

зге лт кілдеріні біразы, мселен, мхитты ары жаын мекен еткен мексикалытар бізді эрамыза дейінгі кне ацтек ркениетінен рбитіндіктерін, ал тратары бергі еуропалы материкте жатан испандытар мен португалдытар, француздар мен швейцарлытар бізді эрамыза дейінгі 2–1 мыжылдытар арасында алыптасан йгілі алпілік кельт нсілінен бастау алып тарайтындытарын, ал германдытар 4 асырдаы жауынгер гот тайпаларыны рпатары екендіктерін тарих бетіне таса таба басандай етіп, лдеашан жазып, алдырып кеткені аян.

Алыса бармай-а ояйы, асымыздаы «тсекте басы, тскейде малы осылан» орыс кршіміз, мселен, здерін 6–10 асырларда жасаан, древлян, поляндар болып екіге блінетін кне ильмендік словен тайпаларыны алашы бтаынан тарайтындыын айтып келеді. Ал азатар ше? азатар да бір тнде туып, бір кнде «аза» аталмаан шыар. азатар да згелер сияты мыжылды тарихы бар ел екендігі кмнсіз. Шыу тегімізді зерттейтін этногенез ылымы да осы пікірді станады. Сондытан жеті атасын сараптай білетін азаым шін аза атауыны айдан шыандыын да білу керек ой деп, ша басан срелерден азатар кімдер, айдан шыан деген сауалдара жауап іздеп, кне жазулардан оып-білгендерімізді шама-шарымызша саралап, ортаа салды.

Сонымен атар Елбасымызды 2012 жылды желтосанында, сондай-а азастан халына жасаан кейінгі жолдау сздерінде еліміз даму бадарламасы бойынша ендігі 2025 жыла дейінгі аралыта алдыы атарлы ркениетті елдерді тізімінде 50-ші орыннан 30-шы орына дейін ктерілуі тиіс деп айтып кеткен, осыан орай «аза елі» деп аталу мселесін де ктерген сздері бар. Егер бйыртып «аза елі» дел аталар болса, онда ркениетті елімізді де, оны райтын титулды лт тлегі ретінде зімізді де неге «аза» аталандыымызды ыр-сырын білуіміз бден-а керек шыар деп ойлаймыз.

Бл орайда ылыми жаттармен атар халымызды бай ауыз дебиеті мен фольклорынан алынан лгі зінділеріне де сйендік. Сйтіп аза атауы тарихымызда лы оныс аудару заманынан кейін кеірек белгілі бола бастаанын анытады. Бабаларымыз Алтай баурайынан ауа кшкен кездерінде-а ауыздарында азаия атауы болан. Бл деректер азаияны лем аренасына шыу тарихын рі арай 5–6 асырлара арай жылжыта тсті. Ал сол деректерден базы азаия мемлекетін руа атысан кне алшын тайпалары атауларынан бгінгі азаымны рамындаы зімізге белгілі кіші жзді белді руларыны атын кріп отырмыз. Мны аймасыз ара сздермен емес, сйекті, дйекті длелдермен беруге тырысты. асырлар тереіне арай жылжуымыза орай азаия хаындаы мліметтерімізді оушы ауыма хронологиялы тртіп бойынша жйелеп бердік.

Тура биде туан жо демекші, азаымны атауы мен тарихын а аз бен аша ымдарына тееп, кпе-крнеу ате пікір айтандар мен станандарды шынды шін беті бар, жзі бар, аты бар, заты бар демей жаса тжырымдарын ащы да болса бетке басып, длелдеп айтуа тура келді. Осы ретте аты алты алаша мшр этнограф-алым Семёнов-Тяньшанскийді (А.А.Семенов): «Бір жолы кштен (actus) бір халы, оны ат-атауын тудыруа болмайды»,– деген аталы пікіріне осыла отырып, бл жайында толы болмаса да білгенімізше біраз дйекті длелдер мен мліметтер келтірдік.

Бл азаты алай аза боландыын бір улетті шежіресімен айтып та, жазып та тауыса алмайтындыымыз екібастан тсінікті. Бл бір емес, бірнеше ылыми институттар мен зерттеу орындары, басалалы лкен алымдар бас осан мемлекеттік комиссия жмысы дегейінде шешілуі тиіс шара екендігі аны. Сондытан ниетіміз тиісті орындара тек ой салып, пікір тастау ана болып отыр. Ал аза хандыы жнінде жазу себебіміз тарихымызды 400 жылды тай азанында халымызды лт ылып йытып, шымырдай шынытырып, тау ктерген Толаайдай трбиелеп шыаран трлі тарихи-леуметтік жайттар мен тар жол, тайа кештірген илы-илы оиалар, соларды басы-асында болан тарихи тлалар жайлы жас рпа шежіремізден ысаша болса да млімет алуы керек ой деп ойлады.

аза хандыыны рылуы мен оны негізін алаан Керей мен Жнібек хандара атысты фактілерді кпшілік білетін жала деректер негізінде емес, белгілі алымдарды жан-жаты айтылан пікірлеріне сйене отырып жазды. Сйтіп оны тарихи алы шарттары мен леуметтік ыр-сырларын, ішкі психологиялы жай-жапсарларын ашып крсетуге тырысты. Мны 3 блімде бердік. Жз мселесі мен оны рамдары, алыптасу барысы жайлы, ондаы ру-тайпалар табалары хаында жазанда да осы аиданы станды. Сйтіп жас рпаа тарихты келелі тстары мен айтулы оиаларын ышам болса да жйелі трде тездетіп, ттелетіп абылдауына ммкіндік жасады. Бл турасында "Жздер ашан, айдан шыан?"деген 4 блімні бас жаында баяндап ттік.

Ер жігітті ш жрты: з жрты, наашы жрты, айын жрты бар болса, бл шеуі азаты ш жзі мен жздерге кірмейтін зге топтарынан шыуы ммкін екендігін ескере отырып, лы, Орта, Кіші жз аталары мен оларды рамына кірмейтін, біра халымызды рамдас бліктері болып табылатын зге рулы топтар туралы да 5, 6, 7 блімдерде ысаша болса да малматтар беріп кеттік.