Следчая справа Вашчылы

Вашчыла. Тут жа аціраюцца княскія слугі — ротмістр і шляхціч. Самі ведаеце, на ганку чакаюць. Усю дарогу з Кіева разам ехалі.

Максімовіч. Гэта з Кіева, а тут Старадуб. Тут мая ўлада, гетман. Не хочаш, каб выдалі мы цябе палякам?

Вашчыла. Я ўжо і сам не ведаю, пан палкоўнік, што лепей. Вы ж таксама, відаць, цяпер мяне на волю не пусціце?

Максімовіч. Ну, у нас застанешся хоць жывы. Астрогу табе, вядома, не пазбегнуць, але што астрог супроць смерці? Князь жа цябе не пашкадуе.

Вашчыла. Не пашкадуе.

Максімовіч. Вось бачыш, сам разумееш.

Вашчыла (уздыхае). Але я сам ужо шкадую, пан палкоўнік, што не раздзяліў лёс тады, у Крычаве, са сваімі войтамі ды сотнікамі. Нядобра гэта, не па-хрысціянску выйшла ў мяне.

Максімовіч. Чаму ж уцякаў?

Вашчыла. Была думка. Спадзяваўся, што тут, у Расіі, пра мяне ніхто не ўведае, атрымаю пашпарт на жыццё, а там відаць будзе.

Максімовіч. Нябось, зноў меў намер вярнуцца ў стараства?

Вашчыла. Замышляў, пан палкоўнік.

Максімовіч. Значыць, ты зацяты злачынца, гетман. Чаго ж дамагаешся?

Вашчыла. Волю трэба даць людзям.

Максімовіч. А што яны з воляй рабіць стануць?

Вашчыла. Воля — ёсць воля.

Максімовіч. Вось стаў бы сапраўды гетманам — пачаў бы сам заганяць мужыкоў у няволю. Гэтым усё і скончылася б тваё паўстанне. Бунт — страшная рэч, Вашчыла. Вынікі яго звычайна прадказаць нельга. А што не просіш за сыноў? Ды і ўнук у цябе з’явіўся.

Вашчыла. Нявестка якраз у вясну збіралася нарадзіць. За сыноў цяпер, відаць, трэба Бога прасіць.

Максімовіч. Бога? Што ж, Бога таксама. Каго ты з сыноў хочаш бачыць?

Вашчыла. Меншага, Мартына.

Максімовіч. Што ж, гетман, на волю я цябе, сам ведаеш, адпусціць не магу, на тое не мая палкоўніцкая ўлада, а вось сына ў Старадуб магу загадаць даставіць.

Вашчыла. І на тым дзякуй.

Максімовіч. А што сотнік твой, ну той, што ў Кіеве быў, чалавек надзейны? Сапраўды, з ім справу можна мець?

Вашчыла. Для мяне — надзейны.

Максімовіч. Для цябе… Бывай, гетман. Мне трэба спяшацца з палком. Але князь Радзівіл увесь час даводзіць, што ты нібыта золата многа нахапаў там?

Вашчыла. Якое золата, пан палкоўнік!.. Па ўсім старастве нядоімкавыя квіткі знішчыў, па якіх мужыкі павінны былі плаціць у князеву казну. Вось ён цяпер і падлічвае праз тое страты. Канечне, страты князю выйшлі вялікія. Нічога не скажаш. Але золата яго мы не бралі. Бо не было дзе. Па золата трэба было выступаць з войскам на Слуцк, а то і на Вільню, дзе родавыя гнёзды Радзівілаў. Крычаўскія землі Геранім атрымаў ад караля на час. Таксама, як у арэнду, дарма што здаваў сам іх ліхвярам.

Максімовіч. У нас яшчэ будзе час пагаварыць, гетман. Ды і на камісіі сёе-тое давядзецца табе расказаць. Так што бывай. А сына твайго скажу, каб прывезлі з Почапа.

Старадубскі палкоўнік пакідае памяшканне. Вашчыла набліжаецца да акна, глядзіць праз яго, як рушыць у паход мясцовы полк.

Карціна дваццатая

Турма ў Старадубе. Вашчыла з сынам Мартынам.

Вашчыла. Вось і пабачыліся, сынку. Можа, астатні раз…

Мартын. Тату, мне страшна.

Вашчыла. Цяпер табе няма чаго баяцца. Ад князя ты вызваліўся.

Мартын. За цябе мне страшна, тату.

Вашчыла. Усё ў ласцы Божай. Відаць, рускія яшчэ не рашылі, што са мной рабіць. Але я пакуль не разумею іх. Здаецца, іншы раз нібыта нават спачуваюць. Але такіх людзей, што стаяць за народ, нідзе, сынку, не шануюць. Ні там, у нас, у нашай зямлі, ні тут. Пакуль ім нейкая выгада ад мяне. Хоць ты яшчэ і малы, Мартынку, але слухай. Авось і ў тваім жыцці спатрэбіцца.

Мартын. Так, тату. Якаў прасіў перадаць табе, каб ты за нас не хваляваўся.

Вашчыла. Дзе ж вы цяпер жывяце?

Мартын. У аднаго почапскага дзядзькі. Нейкі Міколаў знаёмы.

Вашчыла. Дык ты бачыў сотніка?

Мартын. Ён нас і вывеў у Расію.

Вашчыла. Дзе ж ты быў датуль?

Мартын. Хаваўся ў папа.

Вашчыла. А Якаў?

Мартын. І Якаў з Анютай дзесь хаваліся. Нібыта ў Відуйцах. У тваёй жонкі. Нас звёў пасля сотнік.

Вашчыла. Яна мне не жонка яшчэ, сынку. Але магла стаць тваёй другой маці, каб усё склалася добра. Не пашанцавала нам, бо князь узяў верх.

Мартын. Мы думалі, што ты загінуў, пакуль не прыйшоў з Кіева сотнік.

Вашчыла. Ты сотніка слухайся.

Мартын. Ён кажа, што я таксама буду войтам.