Святыя грэшнікі

— Дзіўны чалавек быў мой дзед, — успамінаў між тым Богшаў дзед. — Во ўжо хто разумеў гамонкі дубоў. Ды ці толькі іх. Звяроў, птушак, нават самай малой камарэчы. Я сам чуў, як ён аднаго разу гаварыў з лісой. А тая стаіць, слухае і галавой ківае. Згаджаецца, значыць... Няйначай, ён быў чараўніком... Але з нячыстай сілай не знаўся. Прысягнуць магу, што не знаўся. У яго быў свой бог... Дубы вось гэтыя... Ты, Лазарка, не здзіўляйся. Цяпер-то можна прызнацца, а раней дык думаць пра тое было боязна. Дык от слухай, Лазарка, што было таго разу, як мы хадзілі з ім да гэтых самых дубоў. Падышлі, значыцца. Дзед стаў на калені і пачаў маліцца ім. А малітвы, унучак, былі страшныя, як праклёны. Мяне аж ліхаманка затрэсла, а ногі, як тыя анучы, калі аборы развяжаш, самі на зямлю абсунуліся. Паваліўся я тварам уніз, галаву рукамі абхапіў. Hi жывы ні мёрты ляжу. Раптам як лясне пярун і голас: "Бласлаўлён будзь адзіны, хто не выракся веры дзядоўскай". Пасля таго я з паўгода адлежаў, думаў, не паднімуся. Але выжыў...

Лазар Богша не дужа верыў дзеду — той любіў расказаць пра такое, чаго і ў казках не бывае.

— Дзеду, а колькі гэтым дубам гадоў? — спытаў ён.

— Гадоў у іх не спытаеш, — адказаў дзед. — Многа. Бо мой дзед расказваў, што ягонага дзеда дзед бачыў іх ужо вялікімі. Во і лічы, колькі ім гадоў... I яшчэ расказваў мой дзед, што ягонага дзеда дзед баяў, нібы дубы гэтыя не самасеянкі, а пасаджаны людзьмі на месцы старога дуба, да якога некалі з’язджаліся за сто і болей вёрст, каб пакланіцца яму. Вогнішчы ля яго палілі, песні спявалі... Цёмныя былі людзі...

У маленстве Лазару Богшу здавалася, што ягоны дзед жыве на свеце дужа даўно. А той дзед, які вадзіў яго­нага дзеда да дубоў, жыў у такую недасяжную розуму далячынь, што і падумаць страшна. Тады Лазару Бог­шу было гадоў дзесяць. У такія гады кожны дзень здаецца бясконцы, асабліва калі пасеш карову або робіш нейкую іншую абрыдлую справу. Пазней ужо, калі над ім, Лазарам Богшам, закружыла смерць у далёкай Германіі за калючым дротам, ён прыгадаў той паход з дзедам да дубоў і здзівіўся, як спрасаваўся час. Ягонае жыццё здалося адным імгненнем, а ўсе тыя дзяды-прадзеды ягонымі сучаснікамі, якія павінны загінуць у печы крэматорыя на задворках лагера смерці. Дык якая ж яна, даўніна, калі жывая памяць аб ёй? Можа, таму ён і застаўся жыць, каб не знікла тая повязь часоў?..

Лазару Богшу думалася маркотна па тым настроі, што апанаваў яго з самай раніцы, калі ён прачнуўся і пабачыў ля другой сцяны засланы жончын ложак. Кож­ны яе ад’езд на здымкі ў другі горад, на другую кінастудыю выклікаў у ім тупое, балючае раздражненне. Гэты ад’езд быў асабліва балючы.

(Люба сядзела на канапе, паклаўшы рукі на шырокую спінку, з пакутніцкім выразам на твары, як у распятага на крыжы Хрыста.

Ён чамусьці падумаў: а ці распіналі на крыжы жанчын? Ці, можа, гэта была прывілея мужчын?..

Думка была блазенская, дурнаватая, але адцягвала ягоную ўвагу ад крыўдных Любіных слоў. Яна не дала ўзлавацда.

— Не прыкідвайся, Богша, быццам ты сам не адчуваеш, што змарыўся, вычарпаў сябе дарэшты... Ты — як той калодзеж у засуху — толькі жвір ды цвіль на дне. Таму і кінуўся ў авантуру. Каму патрэбны твой фільм? Двум дзесяткам снобаў і дурняў?.. Божа мой! Нейкая недарэчная бітва на Нямізе дзевяць стагоддзяў назад!.. Ці мала было іх?.. Чаму і каго яна навучыць?.. I ты яшчэ спрабуеш запэўніць, быццам тая даўніна хвалюе цябе? Мана, Богша! Ты пачуў сябе банкрутам і спадзяешся на далёкім мінулым вярнуць сабе імя?.. Дарэмна! Усё мана і дурасць!.. Трэба жыць і працаваць, як усе, а не выпінацца з рознымі адкрыццямі, якія не прынясуць табе ні славы, ні грошай...

Ён, Лазар Богша, і сам быў на раздарожжы. Дваццаць дзён вымушанага чакання зімы ў зацішным кутку далі магчымасць улегчыся тым захапленням і гарачым парыванням, якія былі напачатку. Ім авалодалі сумненні. Задума стала здавацца лішне банальнай і гладкай, як стол, калі не сказаць больш — драбнаватай. Але сцэнарый па-ранейшаму нечым прыцягваў...

— Перастань, — папрасіў ён жонку. — Мяне хвалявала дабро і зло.

— А можа, гульня ў дабро і зло? — спытала Лю­ба. — Гульня і нічога болей?..

— Не забывайся, — нагадаў ён, — людзі гінулі тады са святой упэўненасцю, што робяць дабро, адстойваюць справядлівасць. Жахлівая трагедыя самаашуканства! Дык я і шукаю адказу на праклятыя пытанні: чаму? навошта? як?..

Люба дастала з сумачкі цыгарэты, закурыла.

— Няўжо ты не бачыш, што свет стаў дужа рацыянальны, як апошні гандляр?.. Каму ты задасі гэтыя твае пытанні?..

— Сабе...

Люба сілком засмяялася.

— Толькі жабракі задаюць сабе пытанні...

— I ты ўважыла жабрака?

— Мяне прасіў пагаварыць з табой Кірыла Лыкавязаў... Пакуль не позна, задумайся, Богша. Горай будзе потым, калі твой фільм пакладуць на паліцу...)

Праз акно Лазар Богша бачыў, як дзядзька Мікодым ускінуў на плячо мятлу, нібы то была каса, памалу пайшоў дамоў.