Святыя грэшнікі

Побач з мноствам кастроў, на якіх гарэлі людзі, суседнічалі багатыя балі, што тут жа змяняліся жудаснымі бітвамі, ад якіх кроў застывала ў жылах; чалавечыя ахвярапрынашэнні, калі маладому чалавеку каменным нажом рассякалі грудзі і даставалі сэрца, якое яшчэ трапятала на далоні жраца, знаходзіліся побач з філасофскімі дыспутамі старажытных вучоных аб вечнай любві і гармоніі; бязлітасныя ў сваёй лютасці гладыятарскія баі — з крыкамі хакейных балельшчыкаў...

Кожны кубік уяўляў нейкі жывы, рухомы малюнак, часам больш пачварны за карціны Сальвадора Далі. Тыя хоць заставаліся на вякі нерухомыя.

Дзікія пажары, у якіх гінула ўсё жывое, суіснавалі з ідыліяй сонечнай раніцы, у якой чуўся перазвон кос і рыпенне калодзежных жураўлёў; барадатыя страшылішчы руйнавалі крэпасць у той час, як другія складвалі з чарапоў піраміды пад самае неба; голы пастух забаўляўся з такой жа голай пастушкай, і ім было вельмі хораша і весела, а тут жа закопвалі ў зямлю жывых прыгожых жанчын, і яны каналі на вачах шчаслівых людзей, што назіралі за пакараннем няшчасных.

Можа, ад гэтых кантрастаў асабліва выразна, да сардэчнага болю, успрымаліся чалавечыя беды і да кружэння галавы, да салодкай знямогі — чалавечыя радасці.

Лазар Богша раптам пачуў яшчэ, што ўся прастора прапахла, прасмуродзела, прачадзела сумессю разнастайных пахаў, якія немагчыма ўявіць у рэальным жыцці.

"Што гэта? — падумаў Богша. — Можа, я памёр? Ці звар’яцеў? Няўжо я бачу чалавечую гісторыю, нікім не прыгладжаную, непадладжаную пад нейкія патрэбы, а такую, якой яна была? Кроў, пот, слёзы і, нібы дыяменты на зрэб’і, зрэдку палацы і храмы, уробленыя палі і статкі жывёлы, сінь азёраў і зеляніна лясоў, якія таксама знікаюць беззваротна, як і гэтыя людзі, што мільгаюць перад вачамі — не паспее нарадзіцца, як трэба паміраць. Веліч і бясслаўе, беднасць і раскоша, слава і ганьба, жыццё і смерць — усё непадзельна, як адна плынь, якая невядома куды і дзеля чаго плыве ў няспынным сваім імкненні наперад, а можа, назад, у невядомасць, з якой толькі што паявілася..."

Лазара Богшу агарнулі гаркота і сум, якія нейкім чынам прарасталі ў ім надзеяй на збаўленне.

— Ну што, наглядзеўся? — спытаўся ў яго жаночы голас. — Не захацеў бы аказацца богам-тварцом, каб кожнае імгненне любавацца тварэннем сваіх рук? Во ўжо бязлітасная і вечная кара! Спачатку ў гордасці сваёй — усё магу! — стварыць нязбытную мару — рай для разумных істот, а потым заднім розумам спасцігнуць усю абсурднасць ідэі аб зямным раі. Не, большай кары не прыдумаеш! Спадзяешся стварыць прыгажосць, хараство, гармонію, а ствараеш сусветны кавардак з дзікімі забойствамі, здзекамі, маною, прытворствам і ўсімі іншымі заганамі, якіх на зямлі безліч і якія называюцца адным словам — зло. Я часта думала пра гэ­та ў келлі Сафійскага манастыра і потым, калі мяне вы­слалі з Полацка, каб не бунтавала людзей. А як я магла бунтаваць? Я проста думала ўголас, бо сама яшчэ не ведала, дзе шукаць ісціну. Мне хацелася садзіцца да аналоя з чыстым сэрцам, каб засведчыць на тысячагоддзі праўду пра свой час. Хто ж пра яго скажа праўду, калі не сучаснік?

Лазар Богша з душэўным трапятаннем слухаў самотны маналог жанчыны, баючыся павярнуцца на такі знаёмы голас. Ён здагадваўся, што жанчына і ёсць тая здань, якую ён пакінуў сядзець на крэсле ў зале і якую ўбачыў, калі зайшоў сюды колькі хвілін назад. А здань гэтая — Ефрасіння Полацкая, якая везла яго на той свет. Не, Лазар Богша зусім не баяўся, што Ефрасіння Полацкая зноў павязе яго ў замагільны свет — такое было б падобна на дрэнны фарс, — Лазар Богша баяўся, што вобраз, створаны ім на экране, зусім не падоб­ны на рэальную Ефрасінню Полацкую, якую ён мог за­раз пабачыць. Што можа быць горш за расчараванне ў сваёй працы, якую песціў у душы ўсё жыццё?..

Але ж і стаяць вось так над безданню не выпадала. Ён жа, Лазар Богша, не які там вахлак, а божай міласцю паэт, рэжысёр і акцёр...

Ён паварочваўся паволі, як у замаруджанай здымцы. Рух толькі адчуваўся, але не быў бачны. Богшу зда­валася, што ён ніколі не зробіць таго паўабарота, каб убачыць Ефрасінню. Але яна ўзнікла перад ім, выплыўшы аднекуль з цемры, як выплывае на неба месяц-поўня. Твар яе быў асветлены нябачнымі промнямі. Богша бачыў яго выразна.

Дзіўна, Ефрасіння была падобна на актрысу як дзве кроплі вады. Гэтае знешняе падабенства ўзрадавала Богшу. Яму нават падумалася, што ў крэсле сядзіць актрыса, а не Ефрасіння. Думка цалкам завалодала ім. Яна ўрэшце нешта растлумачвала. Актрыса прыехала і адразу з цягніка прыйшла да яго на кватэру, бо ён даў ёй ключ. Пабачыўшы, што ён яшчэ спіць, актрыса не стала будзіць яго, села ў крэсла і заснула.

Ніякіх загадак. Нічога звышнатуральнага. Усё про­ста як божы дзень!

"Як жа яе завуць? — падумаў Богша. Імя актрысы, як на злосць, вылецела з галавы. — Старасць — не ра­дасць. Хутка забуду, як завуць уласную жонку".