Сымон-музыка

Нікне ночка. Дзень чуць значна
З смехам ясным на вуснох
Ідзе з ёю ў стэп няўбачны
І губляе ў глыбінох,
Цёмна-сініх і далёкіх,
Там, дзе зорачкі гараць
І дзе хмарак адзінокіх
Віхр не смее заганяць.

Як той дзень за ночкай следам
Ходзіць кожную пару,
Шоў Сымон за старцам-дзедам,
Дзед – уніз, ён – угару.
Дзед слабеў і траціў сілы,
Круг жыцця ён замыкаў
І ступаў на край магілы,
Хлопчык круг свой пачынаў.

Шлі яны ад хаты к хаце,
З вёскі ў вёску, з краю ў край,
У сярмяжках – латка ў лаце,
З адным толькі словам – дай!
І ў прыгодзе ўсё бывала:
Ціснуў холад іх, мароз,
Снегам вочы засыпала,
Вецер торбачкі іх трос,
Як шалёны, выў, смяяўся,
Біў у твар і з ног скідаў
Ды ў лахмоцце забіраўся,
Шапкі з іх галоў зрываў
І ганяў па снежным полі,
Злы, бязжаласны вар'ят.
І Сымонка, як ніколі,
Зазнаў горачка тут шмат.
Але хлопча шоў пакорна,
Мерным крокам, як і дзед;
Сцежка ўсюды ім прасторна,
Ім адчынен белы свет.
Ды што нам у тым прасторы?
Што нам шыр без берагоў,
Калі мы – чаўночкі ў моры
Без вясёл, без жагялёў^[5]?
І арлу прастор не мілы,
Хоць і волен яму пуць,
Калі ён не мае сілы
Вольна крыллямі ўзмахнуць
І ляцець, куды ён хоча –
У бяздонне глыбіні,
Там, дзе ў хмарах гром ракоча,
Самі паляцца агні.

    Неразлучны з скрыпкай-другам,
Хлопчык шоў, у снезе вяз,
А па хатах з дзедам цугам,
Вочы ўзняўшы на абраз,
Пеў жабрацкія літанні,
У тон дзеду патрапляў,
І дзядоўскія спяванні
Ён на скрыпцы выйграваў;
І тады, як зрэдку спевы
Песень дзедавых святых
Ціхім жаласці павевам
Струн краналіся жывых,
Скрыпка раптам ажывала
І ўжо новым языком
Жаласць сэрца выяўляла
І звінела пад смыком.
І тады вакол Сымонкі
Ўсе збіваліся цясней,
А дзядоўскія скарбонкі
Накладаліся паўней.
Грош завёўся ў дзеда ў латах –
Запамог Сымон яму...
Так па дворах і па хатах
Перакідалі зіму.
Надакучыла ж зіміца!
Прыхадзі хутчэй, вясна:
Ты – крылатая зарніца,
Ты – прызыўная струна,
Ты – дзяўчынка-чараўніца,
Ты прыветна, ты ясна,
Гучнай радасці паўна;
Ты – надзей і мар злучэнне,
Ты – гром песень, цішыня,
Ты – надзорнае імкненне,
Ты – прастора-шырыня,
Ты – прыгожасць-летуценне.
Ты – развага-глыбіня,
Усмех радаснага дня.
Прыхадзі ж, вясенька-радасць,
Буйна росамі заззяй,
Хай твая краса дабра дасць
І абудзіць гэты край!

І прыйшла яна, княгіня,
Пазганяла снег з зямлі,
І дзе толькі вочы кіне,
Ажыўлялася пустыня,
Травы, красачкі раслі.
А Сымонка нецярпліва,
Сам не знаючы чаму,
Ждаў вясеньку, ждаў, як дзіва,
І кляў холад і зіму.
І цяпер ён быў вясёлы,
Бо ён чуў, што ён жыве,
Што жыве з ім лісцік кволы;
Жыцце чулася ў траве,
У гаёчку, у лясочку,
На палях, і на лугах,
І ў зялёненькім лужочку,
І ў крынічных берагах;
І ў душы бы штось спявала,
А пра што, душа не зн'ала –
Так спявалася само;
Чуў хлапчынка, што спадала
З шыі цяжкае ярмо
Адзіноты, долі горкай, –
Свет хацелася абняць
І людзям бліскучай зоркай
У іх цемрадзі заззяць
І сказаць ім, як шчасліва
Можна жыць і на зямлі,
А яны ўсе – злы-маўклівы
І гняўліва-абурлівы,
З рубяжоў дабра зышлі.
Ён любіў і неба гэта,
Недасяжную глыб-сінь
І бязмежжа горных светаў
І адвечную іх плынь.

Ідуць часам яны з дзедам, –
Месца слаўнае, цяпло,
Час паўднёвы прад абедам.
– Э, куды наша ні шло, –
Кажа дзед: – прысядзем хіба? –
Хлопчык згодзен, хлопчык рад,
Хоць не любіць дзеда-грыба:
Дзед залішне скупават,
Толькі цешыць абяцанкай,
А не справіць халата,
І стары, а жыве зманкам,
Дзед – шалыга^[6], шалахта^[7].
А дзед сядзе каля дуба,
Кій паложыць на траву,
Люльку возьме ў рот бяззубы
І пахіліць галаву
Ды пачне сваё казанне,
Як павінен жыць Сымон,
Каб праз тое навучанне
Лепш прыбраць яго ў палон,
Бо таму не збыць пакуты,
Хто б над старасцю накпіў.
– А скажы, дзядок: чаму ты
Мне халацік не купіў?
Бач, халат мой: – кучка гною
І няма ў ім рукавоў!
– А нашто халат вясною?
Ну, нашто, каб я здароў?
Меў бы ты халацік новы,
Дык які б ты быў жабрак?
Людзі пальцам ткнуць гатовы:
Жабраку абнова – брак!
Людзі скажуць: ён багаты,
Паглядзі, які халат!
На парог не пусцяць хаты,
Крыкнуць: «Вон, пайшлі назад!»
Зацкуюць яшчэ сабакам
Ды дадуць і кулакоў...
Рвань ёсць беднасці адзнака,
Беднасць – доля жабракоў.
А зірнуць, вось, на такога, –
Хіба той не дасць, хто ліх...
Слухай ты мяне, старога,
Лепей ведаю я іх.
– А скажы, дзед: ці не можна
Жыць праўдзіва, а не так?..
– Ну, а як, скажы, а як?
Галава твая парожна!
Дзе ж тут зман той? вось дзівак!
Раз узяўся ты за гуж,
Не кажы, што я не дуж;
Трэба ведаць тут парадкі:
Зверам будзь сярод звяроў,
Між авечачак – ягняткам...
Толькі так, каб я здароў!
Ты паслухай, што скажу я:

    – Думала варона,
    Чорная хвальбона, –
    Хай не марыкуе, –
    Думала-гадала,
    Што ёй свету мала
    І чагось бракуе.
    Пташкі ўсе, як пташкі:
    Лёгкі лёс ці цяжкі,
    А жывуць як трэба
    Хто жыве ў балоце,
    Гнёзды ўе ў чароце,
    Мае свой кус хлеба:
    Чапля ловіць рыбу,
    І ў сваю сядзібу
    Носіць бусел лсабы.
    Плюхаюцца качкі,
    Гусі, іх сваячкі, –
    Ім вада была бы.
    А хто жыў на полі, –
    Меў там свае ролі,
    Свой парадак пэўны.
    Толькі той вароне
    Паў на глузд, Сымоне,
    Замер неспадзеўны:
    Хоча быць арліцай,
    Бліснуць бліскавіцай
    У надземнай багне,
    Каб ва ўсім стварэнні
    Выклікаць здзіўленне –
    Славы сабе прагне.
    І варона з шула
    Крыллямі ўзмахнула –
    Вышай, вышай, вышай!
    Яна ўжо высока,
    Чуць угледзіць вока,
    І здаецца мышай.
    Толькі ж хто ні гляне
    На яе лятанне,
    Кажа: «То ж – варона!»
    Бачыць – прагарэла,
    Бо не выйшла дзела,
    Не па ёй карона!
    Але не шманае
    Пташына дурная,
    Новы шлях цярэбіць:
    «Спаганю сваё я,
    Спробую другое –
    Паплыву, як лебедзь!»
    Дэбае варона
    На адхон затону,
    Дэбае, гяргеча;
    Стала над вадою
    І – бух з галавою!
    Шугнула, бы з печы!
    Вымакла, бядачка,
    Бо яна не качка,
    Чуць не затанула.
    Вылезла на бераг,
    І цана ёй шэлег^[8] –
    Не ўзляціць на шула.
    Кінула варона
    Дасяганне трону,
    Зноў ідзе на летнік^[9].
    І да гэтых часаў
    Ёй зачынен засаў:
    Ёй прызначан сметнік.
    Дык не будзь, Сымоне,
    Падобен вароне
    І не круці носам,
    Слухай ты старога,
    Не кажы пустога...
    Ды... змагайся з лёсам!

Хлопчык слухаў, ды не верыў:
Лжэ ён, гэты стары пень,
І дзядоўскія намеры
Ясны хлопчыку, як дзень.
І Сыыон даўно заўважыў,
Як дзед пазухі бярог,
Як размовы меў аб кражах,
Як казаў аб зладзяёх.
– Ці дзед хвор? – пытаў хлапчына, –
Што хапаешся за бок?
– Дый не дуж такі, браток, –
Крэхча хітры старычына,
Стогне, войкае нарокам,
Як бы й праўда, што баліць;
А ў старога там, за бокам,
Срэбра цэлы спрат ляжыць.
Вось ён байкі выдумляе,
Як зладзеяў моцна б'юць,
Што за доля іх спаткае,
Калі ў пекла пападуць.
Як іх толькі не ўшчуваюць:
Вараць іх чарты ў катлох,
Скуру кіпцямі здзіраюць
З іх зладзейскіх рук і ног;
Б'юць у спіну бусакамі^[10]
І жывое мяса рвуць
І па пальцах малаткамі
Жараць, косці іх таўкуць.
А найгорай тым трапляе,
Хто няшчасных жабракоў
Крыўдзіць або абкрадае –
«Не сказаць – каб я здароў!»