У капцюрох ГПУ

Усiм нам сьнiлiся кашмарныя сны. Уначы чуваць былi стогны й крыкi праз сон. Уструс нэрваў у вастрогах ГПУ гэткi магутны, што ночныя кашмары застаюцца неадступнымi таварышамi на ўсё жыцьцё. Пасьля, у вастрогах, я ўсьцяж чуў гэтыя крыкi вязьняў, што спалi несупакойным сном. Я сам цяпер уначы буджу сваю радню крыкам праз сон. Гэта сьняцца мне допыты ў ГПУ або сьнiцца грукаценьне грузавiка, якi пад'яжджае на зьмярканьнi, каб забраць свае ахвяры на Камароўку...

Часта даводзiлася чуць крыкi звар'яцелых, якiя даляталi да нас з суседнiх камараў. У маёй камары ў мяне на ваччу звар'яцеў адзiн малады сыянiсты. Нам ледзь удалося зьвязаць ашалелага хлапца й прыйшлося чакаць мала ня ўвесь дзень, пакуль узялi яго ў больнiцу.

Другiя допыты

Час цягнуўся, нiхто мною ня цiкавiўся, здавалася, што забылiся на мяне.

Але вось аднаго разу паклiкалi:

- Пожалуйте на допрос.

На стале ў Пятрова, побач майго "дела", ляжалi нейкiя таўстыя папкi.

- Цi ня памятаеце, аб чым была гутарка на паседжаньнi "Рады"... (тут Пятроў сказаў дату паседжаньня).

- Скуль я магу памятаць!

- Дык вось зараз вам прачытаю.

Пятроў капаецца ў папках. Чытае.

- Правiльна? Так?

- Але.

- Вось бачыце. Нам усё ведама.

- Я вельмi рады. Калi ўсё ведама, дык ведаеце, што я не контррэвалюцыянэр.

Цяпер я ўцямiў мэту прыезду Селяха ў Вiльню i ягоныя вiзыты ў "Радзе".

- Ну, расказвайце нам аб вашых сувязях з дэфэнзывай.

- 3 дэфэнзывай?..

- Ну, з польскай палiтычнай палiцыяй.

- Нiчога аб гэткiх сувязях ня ведаю.

- Ну? Вось як! Значыцца, Паўлюкевiч не супрацоўнiчаў з польскай дэфэнзывай?

- Бог яго ведае! Можа, й супрацоўнiчаў. Скуль я магу ведаць!

- Вы-ж вiцэ-старшыня "Рады".

- Паколькi я ведаю, дык "Рада" ня мела гэткiх сувязяў. Я ведаю толькi аб сувязях з ваяводам Рачкевiчам.

- А гэта ня тое самае?

- Ну, я ня ведаў, што Рачкевiч - гэта й ёсьць "польская дэфэнзыва".

- Ах, наiўнае дзiцянё... - з iронiяй заўважыў Пятроў.

I гэтак далей, усё навокал: "дэфэнзыва" - "палiтычная палiцыя" - Рачкевiч...

Ну, што я мог сказаць? Казаў, што ведаў. Што Паулюкевiч атрымоўваў грошы з ваяводзтва, выдаваў за гэтыя грошы часапiс, утрымоўваў прэзыдыум "Рады", што зьмяшчаўся ў гасьцiнiцы Сакалоўскага на рагу Нямецкай i Троцкай вул. - вось i ўсё.

Ды, мусiць, i сам Пятроў ня ведаў добра, аб што пытацца. Выцягваў нейкiя фатаграфii яшчэ з часоў Беларускай Вайсковай Камiсii.

- Знаеце гэтага?

- Знаёмы твар. Спатыкаў яго калiсьцi. Але прозьвiшча не памятаю.

- А вы ведаеце, што ён працуе ў дэфэнзыве?

- А чорт яго ведае, дзе ён працуе! Я ўжо шмат гадоў яго ня бачыў.

- Ага!.. Так!.. - з крывой злой усьмешкай выкрыкваў Пятроў на ўсе мае адказы.

Наагул, панавала цяжкая атмасфэра недаверу. Праз усе гэтыя допыты праходзiла цэлая гама настрояў: ад iранiчна-ветлага да бурнага са стуканьнем кулаком па стале й пагрозамi.

Нарэшце допыты скончаны.

- Падпiшэце! - кажа Пятроў.

- Я не магу падпiсаць... Я не пачуваю сябе вiнаватым... Я контррэвалюцыйнай працы ня вёў... Роля мая ў "Радзе" была для яе ня толькi не карыснай, але нават дэструкцыйнай...

- Як кажаце?

- Была дэструкцыйнай, шкоднай...

- Мы ўсё ведаем... Ну, можаце не падпiсваць, калi ня хочаце. Я паклiчу чырвонаармейца й буду мець сьведку, што абвiнавачаньне вам прад'яўлена.

Пятроў нацiснуў кнопку электрычнага званка. Увайшоў чырвонаармеец.

- Ваша справа скончана. Цяпер будзем чакаць пастановы калегii.

Мне хацелася заглянуць у сваю будучыню. Проста спытацца: цi я буду расстрэляны? - я ня мог, бо гэта азначала-б, што я ўважаю гэткую разьвязку магчымай, i гэтым самым неяк сам сябе ўважаю за злачынца, якi заслужыў на гэтую кару.

Я спытаўся:

- А цi... як ужо прыйдзе пастанова калегii з Масквы, мне будзе дазволена паведамiць матку?

- Але. Будзеце з ею бачыцца. Я паведамлю. Будзеце магчы атрымаць, што вам патрэбна...

Я супакоiўся. Гэты адказ выясьнiў мае палажэньне. Значыцца - не расстрэл! Калi-б Пятроў напiсаў рэзалюцыю расстрэлу, дык не магло-б быць гутаркi аб пабачаньнi маткi. Сьмяротны прысуд апавяшчаюць перад самым расстрэлам i ўжо тады нiкога не паведамiш...

Значыцца - буду жыць!

Неспадзяваныя падзеi

Мая камара паказалася цяпер зацiшнай прыстаньню. Добра тут.

Фiзычная слабасьць ува ўсiм целе, але ў галаве спакойна, ясныя думкi. Ужо няма нiякага страхацьця...

Буду жыць!

Цi ў Сiбiры, цi ў Туркестане - усё роўна. Усюды людзi жывуць. Я дужы, здаровы - вытрываю.

А там будзе час думаць аб вызваленьнi.

Цяпер ужо засталася надзея толькi на менскiх прыяцеляў.

* * *

Зiма ўжо прайшла. Прайшла й вясна. Пачалося лета. У перапоўненых падвалах было страшэнна душна. Двох з нас стаяла на нарах, трымаючы ў руках коўдру й махаючы ёю, каб асьвяжыць крыху паветра. Гэты жывы вэнтылятар працаваў бязупынна ўвесь дзень. Толькi зьмянялiся "махальшчыкi".

* * *

Аднойчы мы не атрымалi ў свой час газэты. Калi мы пачалi дамагацца яе ў дзяжурнага, той адказаў нявыразна:

- Ня ведаю... Яшчэ няма... Пачакайце...

- Нешта ад нас хаваюць. Мусiць, сяньня ў газэтах ёсьць нешта, чаго нам ня хочуць паказаць,- думалi вязьнi.

Нарэшце ўвечары кiнулi нам нумар "Савецкай Беларусi".