У капцюрох ГПУ

- Божа! Божа! - стагнала мацi.- Дзесяць гадоў! Гэтулькi часу! Дык я ўжо цябе больш не пабачу!

- Мо мама мае папяросы й сярнiчкi?

- Маю, маю! Вось закуры сабе.

I ў гэты час, запаляючы папяросу, я ёмкiм манэўрам запалiў сярнiчкi, аддаючы матцы пушачку, у якой была ўпiхнутая мая карэспандэнцыя.

Матка заўважыла гэта й прагавiта хапiлася за пушачку. Мы паразумелiся вачыма. Варта нiчога не заўважыла.

У дарогу!

Нарэшце надыйшоў дзень выпраўляцца на этап.

Адчынiлася зялезная брама Допру.

Пачалi выходзiць на вулiцу вязьнi i ставаць па чатыры ў рад. Канец лiпеня. Гарачая пара па паўднi. Неба бяз хмараў. Сонца пячэ. Усе аблiваюцца потам, бо гэтыя людзi, выпраўляючыся ў далёкую дарогу, на поўнач, апранутыя ня так, як гэтага вымагае тэмпэратура сяньняшняга дня. Яны панацягалi на сябе рознае рызьзё, якое там, у часе паўночных маразоў, бязумоўна, iм прыпатрэбiцца. Апрача таго, кажны гнецца пад цяжкiмi клункамi, якiя ўзвалiў сабе на плечы.

Салдаты акружаюць вязьняў.

Нарэшце ўжо выйшлi апошнiя прадзначаныя на этап арыштанты.

Брама iз скрыгатам зачынiлася.

"Паверка". Выклiкаюць кажнага прозьвiшча.

Ёсьць. Усё ў парадку.

Начальнiк варты зварачаецца iз строгай прамовай:

"Партия, слушай!

Идти посередине улицы!..

Не разговаривать!..

По сторонам не оглядываться!..

Шаг вправо, шаг влево - будет считаться побегом...

При попытке бегства будет применено оружие без предупреждения...

Беспрекословно исполнять все распоряжения конвоя!..

Партия!

Ша-а-агом - марш!!!" - загрукацела па менскiм бруку хада колькi дзесяткаў ног.

Пайшлi, угнуўшыся пад цяжарам клункаў i свайго лёсу, на вакзал.

Апошняе разьвiтаньне

3 другога боку вулiцы, на тротуары, стаяла група людзей. Гэтыя людзi прыйшлi апошнi раз глянуць на сваякоў, якiх бальшавiкi гналi на далёкую поўнач. Ладны лiк гэтых бяспрытульных ужо нiколi ня вернецца пад родную страху. Можна сьмела сказаць, што нават ня вернецца нiхто. Прападуць з голаду, холаду, тыфусу, цынгi, дэзынтэрыi, з непасiльнай работы... А калi хто й вытрывае ўсё гэта - iнвалiд з адмарожанымi нагамi - пагоняць яго пасьля ў Нарымскi цi Пячорскi край... Мо нехта спрабуе, даведзены да роспачы, уцякаць ад гэтых жудасьцяў. Спаткае яго няўдача i атрымае "тры залатнiкi" ў патылiцу...

Гэтыя людзi, якiя там стаяць на працiлежным баку вулiцы, стоўпiўшыся на тротуары, ужо нiколi не абдымуць свайго сына, мужа, брата... Погляды, кiданыя на iх праз шырыню вулiцы, гэта апошнiя разьвiтаньнi вачыма.

Сярод гэтых людзей была й мая мацi.

- Ня плачце! - супакойвалi яе iншыя. - Гэта адбярэ ў яго энэргiю... Хай яны хаця ня бачаць нашых сьлёзаў.

- Дзе мой сын? - лямантавала старэнькая.- Я ня бачу майго сына! О Божа! Прыйшла, каб апошнi раз паглядзець...

- Глядзеце: гэта, мусiць, той, што цяпер махнуў шапкай...

- Дзе? Дзе?..

Запраўды, ня гледзячы на строгi загад начальнiка канвою, я, пабачыўшы мацi, махнуў на разьвiтаньне шапкаю.

Упхнулi нас у закратаваныя, г. зн. "сталыпiнскiя" вагоны. Iзноў няўсьцерп цесна й душна. У турэмных камарах было цесна, але таго, што было ў вагоне, нельга апiсаць. Напхалi нас, як селядцоў у бочку. Ня толькi немагчыма было паварушыцца, але нават усадзiць руку ў кiшаню.

А ад гэтага яшчэ гарачыня й духата.

Ад часу да часу былi чуваць стогны:

- Таварыш чырвонаармеец! Вады! Прынясеце нам вады!..

- Пачакай! Чорт ня возьме! На наступнай станцыi дастанеш вады.

У Воршы

Затрымалiся ў Воршы.

Таксама, як у Менску, перад адыходам з вакзалу ў вастрог, строгая прамова "начканвоя":

- Партия, слушай!..

I гэтак далей.

Зноў iз сваiмi клункамi на сьпiнах пайшлi мы няроўным местачковым брукам у вастрог, перароблены з былога манастыра.

Ладная бальшыня аршанскiх вязьняў быў элемэнт крымiнальны. Але нашыя новыя таварышы прынялi нас ветла, асаблiва калi даведалiся, што мы едзем на Салоўкi.

Стараста камары загадаў малодшым уступiць нам месца. Мы разьмясьцiлiся даволi добра на нарах.

Аршанскiя злодзеi разьмясьцiлiся пад нарамi... маючы магчымасьць пароцца ў нашых, кiнутых пад нары клунках.

3 вывезеных iз Менску харчоў у мяне засталося яшчэ крыху цукру, кусочак сала й гаршчэчак масла.

3 цукрам i салам не бяда, я схаваў сабе пад галаву, але куды падзець масла? Я аддаў пад апеку камарнага старасты, якi меў пад нарамi прыладжаную палiчку. Над галавой у старасты нiхто-ж не паважыцца красьцi!

Назаўтра масла ня было. Застаўся толькi пусты гаршчок. Стараста дзiвiўся, хто-б мог украсьцi. Але загадка хутка разгадалася. Стараста праз увесь дзень, мала што ня кожную гадзiну стукаўся ў дзьверы:

- Таварыш дзяжурны! Таварыш дзяжурны! Пусцеце мяне ў уборную! Ой-ой, хутчэй, таварыш дзяжурны!

Масла, зьедзенае бяз хлеба, мела для яго рэзультат, мацнейшы за здаравенную порцыю рыцыны.

Пасля двох тыдняў група тых, што выпраўлялiся на Салоўкi, паехала далей.

Вiцебск

Затрымалiся ў Вiцебску. Тут прабылi больш за месяц, бо трэ было чакаць новых этапаў з розных бакоў. Вiцебск быў зборным пунктам. Лiк нас, "салаўчан", павялiчыўся ўжо да пары сотняў асоб.