Учебник белорусского языка

Ад Віцебска да Канашоў, цераз раённы цэнтр, — восемдзесят кіламетраў. Аднак у словах «мы дабраліся» няма перабольшання: на ўвазе маюцца апошнія кіламетры нізкай дарогі, лясной, палявой ды вясковай, страшэнна разбалочанай за некалькі дзён залішне шчодрых дажджоў.

На такой дарозе мы і сустрэлі патрэбнага нам старшыню сельсавета. Ехаў кудысьці на матацыкле.

І вось сядзім у яго кабінеце, быццам апусціўшыся ў светлую цішыню, пасля дажджоў зноў залітую сонцам. Цішыню гэтую яшчэ больш падкрэслівае час ад часу далёкі гул якога-небудзь наземнага або, яшчэ радзей, нябеснага матора. І не чуваць з альховых кустоў салаўінае песні, якая і тут нас сустрэла, быццам усё адна, тая самая ўсюды. Усё гэта цяпер за вокнамі, дзе млеюць у парнасці старыя сосны і густа буяе над балацінкай алешнік.

А ў нашай светлай цішыні нябачна зудзіць разгубленая аса і шархаціць на стале магнітафон.

Васіль Іванавіч, чарнявы, спаважны мужчына, расказвае.

(А. Адамові ч, Я. Брыль, У. Калеснік)

2. Спишите, вставляя пропущенные буквы. Написание обоснуйте.

Ка… ка (з, с), лі…ба (дж, ч), мала…ьба (бз, ц), про…ьба (з, с), пі…ьмо (з, с), вя…ьмо(з, с), даро…ка (ж, ш), лы…ка (ж, ш), ра…ьба (з, с), бара…ьба (дз, ц), пры…ба (з, с), вы…па (з, с), сне… (г, х), сто… (г, х), мо… (г, х), хле… (б, п), стоў… (б, п), лозун… (г, х), ра… кор (б, п), а…сюль (д, т), ксён… (дз, ц), ва…зал (г, к), фу…бол (д, г), баске…бол (д, т), ру…зак (г, к), бры…ка (д, т), ві… (зг, ск), мо… (зг, ск), вітра… (ж, ш), калодзе… (ж, ш), но…ьбіт (з, с), а…лівацъ(д, т), а… біць (д, т), …арганізаваць (з, с), …рабіць (з, с), а…ваяваць (д, т), а…абраць (д, т), …ыходзіць (з, с), раке…ка (д, г), а…даць (д, г), а…пасці (д, т), …пісаць (з, с), …легчы (з, с), зага…ка (д, т), гры… (б, п), ця…ка (ж, ш), дзе…ка(д, т), ро…ны (з, с), …пачуваць (з, с), …руйнаваць (с, з), …эканоміць (з, с), бяро… ка (з, с), до… (ждж, шч), во… (зг, ск), ко…ка(д, т).

3. Определнте, в каких случаях вариантность окончаний существительных обусловлена произносительными условиями. Выпишите эти случаи и объясните.

Сосен и соснаў, вёдзер и вёдраў, выдраў, коўдраў, хатаў, бярозаў, заняткаў, конямі и коньмі, дзвярамі и дзвярмі, вушамі и вушмі, скрэблаў, бельмаў, узвышшаў, дноў, швоў, мерапрыемстваў, азярцоў, сцёгнаў, мораў, логаваў, крэсел и крэслаў, пісем и пісьмаў, бёдзер и бёдраў, бутля — бутляў, лазня — лазняў, багна — багнаў, свацця — сваццяў, паверхня — паверхняў, вішань и вішняў, баразён и барознаў, шабель и шабляў, сясцёр и сёстраў, грашамі и грашыма, падмосткаў, заняткаў, аб'едкаў, памінак, грабель, дажынак, дражджэй, дзвярэй, курэй, цугляў, пенатаў, далоньмі и далонямі, дзёсен и дзёснаў, песень и песняў, рэчамі, верфямі.

4. Запишите по-белорусски названия населенных пунктов, переведите на белорусский язык нарицательные существительные.

Мстиславль, Заславль, Бегомль, Лукомль, Бобр, бобр, министр, метр, журавль, боязнь, неприязнь, дёрн, горй, гимн, резерв, интервью, чёлн, жандарм, театр, зубр, сидр, оркестр, фильм, стон, дирижабль, приятель, лодырь, аромат.

5. Записанные в соответствии с произношением слова напишите по правилам орфографии.

атперазаць, дуп, шапка, дзяцька, барадзьба, марос, завяска, авоська, рэцька, Куська, цюцька, нарэска, блуска, зацяшка, ляшка, стушка, юшка, шышка, аб'ест, дрост, сусет, швет, пойест, жылфонт, стэнт, парох, мурох, пірох, мітынх, катух, ксёнц, зрасьціся, зьберахчы, адразаць, аддаць, віск, моск.

Урок 10 ШИПЯЩИЕ И СВИСТЯЩИЕ, СМЫЧНЫЕ И СМЫЧНО-ЩЕЛИННЫЕ ЗВУКИ

Шипящих и свистящих звуков в белорусском языке больше, чем в русском. К шипящим в белорусском языке относятся звуки [ш], [ж], [ч], [дж], к свистящим — [с], [з], [ц], [дз]. В соответствии с нормами литературного произношения свистящие перед шипящими произносятся как шипящие, а шипящие перед свистящими — как свистящие: сшыць [шшыць], езджу [йежджу], печцы [п'еццы], мыешся [мыйес'с'а], няшчасны с первоначально несчастный, зжаць [жжаць]. В формах возвратных глаголов перед частицей — ся [ж], [ш] на письме сохраняются, а в произношении они полностью уподобляются [с']: круцішся [круціс'с'а], не парэжся [н'е парэс'с'а].