Бир ватлар хонлар тўрисида ижобий фикр билдириш мутлао мумкин эмас эди. Уларни онхўр, зулмкор илиб кўрсатиш ва у даврларда мутлао адолатли ишлар бўлмаган деб таърифлаш талаб илинарди, айни чода баъзи ижодкорлар ўша хон ёки султонларни осмону фалакка кўтариб матамодалар. Бу икки хил усул ам тўри эмас. Биз ўтмиш кишиларини ким бўлишларидан атъий назар, андай бўлган бўлсалар шундай таърифлашимиз лозим. Фаат шундай илсаккина келажак учун фойдали ва ибратли бўлади.
Афсуски, кўпгина замонларда айрим кишиларнинг лоайдлиги ёки худбинликлари оибатида анча-мунча жараёнлар ёритилмай олади ёки бузиб кўрсатилади. Бундай ноислик чинакам гўзалликларни бузиб кўрсатади, аксинча кераксиз ишлар муболаа илинади.
Бундай нодонлик оибатида келажак учун зарур бўлган анчалик улу ишлар изсиз йўолиб кетади, бизлар учун ўша ишлар атрофидаги муболаалар, афсоналар, ривоятлар етиб келади. ар бир давр келажак учун масъул эканини билмай яшаши жиноятдир. Ўтмишнинг мавум асоратлари албатта келажакка маълум мидорда ўз таъсирини кўрсатади. Адашиб олмаслик учун ўтмишни чуур ўрганиб тўри ёритишдан бошача йўл йў. ўон хонликлари тўрисида ужжатли ва бадиий асарлар талайгина ёзилган, кўплаб илмий ишлар ва диссертаўиялар ёланган. Унчалик кўна, унчалик узо бўлмаган бу давр менимча яхши ёритилмаган, баъзи бир тадиотчилар нотўри йўлдан юрганлари ам ани. Тарихий-ужжатли асарлар али жуда кўп ёзилиши лозим, айниса улар бадиийлик шарбати билан суорилиб, ўша воеа-одисаларнинг сабаб ва оибатларини тўри ёритмо жуда-жуда зарур. Хонликлар даври ўтмишимиз, тарихимизнинг бир исми бўлгани учун ам ўша даврларни билишга, ўрганишга масъулмиз, шу заминда яшаганимиз учун янада.
Хурматли ўувчи, мана биз неча хил китоблар ва анча-анча ужжатлар яна анча эскириб чанг босган ёзувларни титкилаб, тарихимизнинг бир лавасини акс эттирдик. Ана шу исагина ёзувлардан маълумки, биз яшаб турган заминда боболаримиз, момоларимиз наадар мураккаб, заматли баъзан дашатли йўлларни матонат ва ишонч билан босиб ўтганлар. Бу ватаннинг келажагини, яхлитлигини таъминлаш учун анча тер ва куч-айрат сарфлашган, он тўкишган, жон беришган. Биз бу бўстонни янада обод илишимиз, чаманзору боу бўстонларни, яшиллик салтанати-ю жонивор оламини, сайрои ушлару булбулларини, шўх оар жилалари-ю анорларини асраб авайлашимиз лозим. Мамлакатимиз олимлар, донолар, фидоийлар юртига айлансин. Менинг ба асарим юксак илмийликка ам бадиийликка ам даъвогарлик илмайди, изиарли саргузашт ва икоялар билан безаганим ам йў. Энг зарур керакли китоблар ва ужжатлар асосида ўз мулоазамни ушиб, исагина ўша даврни ёритишга аракат илдим. Бу асарни кичик бир ўлланма деб абул илишларингни холайман. айсидир дўстларимиз зикр илинган бу даврни кенгро ёритиб мукаммал асарлар яратишади деб умид иламан. анаадир хатолик ёки чалкашликка йўл ўйган бўлсам, олдиндан узр сўрайман. Бу асар мукаммал илмийлик ёки бадиийликка даъвогарлик илмайди.
Ват ўтиши билан кимларнидир манфаатига мослаб тарихни ўзгартириб ёзиш каби бузунчиликлар учраб туради. Бундай мудиш хатолик кўпинча юртимизнинг гўзал кишилари иёфасини бузади, аксинча айсидир бадбашара кимсани улулаб юборади. Мен ана шундай ноисликдан этиёт бўлиб алам тебратдим.
ФАРОНА ВОДИЙСИ
Толар орасида жойлашган водий. Тянь-шань, исор, Олой то тизмалари билан ўралган. Водий Ўрта Осиёдаги аолиси энг зич жойлашган ўлка. Андижон, Наманган, Ўш, Жалолобод, Марилон водийнинг энг адимий шаарларидан исобланади. арбда ва Шимолий арбда ўон, Хўжанд, Конибодом, Ўратепа (Истрафшон) шаарлари жойлашган. Жаннатмакон бу ўлканинг табиати ранг-баранг, ерлари серосил, оар сойлар ва боу ролардан ташкил топган. Аолиси ам табиатига монанд хилма-хил бўлиб, ўзбеклар, иризлар, тожиклардан иборат. Бундан ташари неча хил элатлар ва миллатлар ёнма-ён, ўни-ўшни бўлиб яшаб келганлар. ўон шари атрофи бир неча йирик ишло ва туманлар билан ўралган бўлиб, бу ерда илм-фан, маърифат, унармандчилик яхши ривожланган эди. Водий Бухоро Амирлигига расман тобе бўлса-да, ўлпон тўлашдан боша масалаларда мустаил ва эркин бўлиб, аолининг савияси, маданияти, жанговорлиги боша ўлкалардан юори эди. Водийда оар сувлар (Норин, орадарё, Сўх, Исфара, Шоимардонсой, овасой, Чодаксой) кўп. Айниса ер ости сувлари янада сероб. Водийнинг эрксевар, жасур одамлари учун Бухоро Амирлигига бўлган тобелик ёмас, йирик шаарлар тобеликдан юз ўгириб мустаил иш юритишлари натижасида зиддиятлар келиб чиар, гоо исён чииб катта хунрезликларни келтириб чиарар эди. ўон шаарлар ичида ўзининг кўпгина хусусиятлари билан ажралиб туради. Фарона водийсининг арбий исмида Сўх дарёсининг уйи оимида жойлашган. Этимологияси аида турли фикрлар мавжуд. Кўпгина манбаларда «авоканд» яъни «гўзал», «ёимли» ёки шамол шари маъносида учрайди. адимги ўон индистон ва Хитой карвон йўлида жойлашган бўлиб, мууллар истилоси даврида вайрон илинган. XIV-асрга келиб ўон янгидан аддини тиклади. Гўзал шаарлар аторидан жой олиб ўзининг илгариги мавеини тиклаб олди.
ШОРУХОН (БИРИНЧИ ХОН)