Залаты век Беларусі

Калі ваяры Карыбутавіча вярнуліся ў Беларусь, многія зь іх, прыняўшы ў Чэхіі ідэі Яна Гуса, пачалі распаўсюджаваць іх у сябе на радзіме. Пазьней да іх далучыліся тыя, хто атрымліваў адукацыю ў Праскім унівэрсытэце. Такім чынам, пасьлядоўнікі Яна Гуса прапаведвалі ў Беларусі, пачынаючы з часоў Гераніма Праскага. Недзе каля 1490 году папа рымскі Сыкст IV усталяваў інквізыцыю ў Вялікім Княстве Літоўскім, надаючы ёй права далучэньня да каталіцкай царквы герэтыкоў і схізматыкаў. Пад схізматыкамі тут разумеліся праваслаўныя, а пад герэтыкамі - гусіты, бо іншага руху, «герэтычнага» у вачах рымскай царквы, у Беларусі ў той час не існавала. На самым пачатку Рэфармацыі ў Беларусі мы бачым вызнаньне чэскіх братоў, якое спачатку аддзялялася ад іншых рэфарматараў, але хутка злучылася з вызнаўцамі кальвінізму.

Аднак сапраўдным пачаткам Рэфармацыі для Беларусі стала выданьне доктарам Франьцішкам Скарынаю з Полацку перакладу Бібліі на тагачасную беларускую літаратурную мову. У той самы год, калі ў Вітэнбэргу Марцін Лютар абвесьціў 95 тэзісаў супраць індульгенцыяў, у Празе доктар лекарскіх навук пачаў друкаваць асобныя кнігі Старога Запавету. У прадмовах Скарына пісаў: «Прото я, Францішек, Скорынін сын с Полацька, в лекарьскых науках доктор, разумея сее, іже без страху Божія, без мудрості і без добрых обычаев не ест мощно почстіве жіті людем посполіте на землі, казал есмі тіснуті Прытчі ілі Прысловія...рускія языком напред ко чті і к похвале Створітелю, Спасітелю, Утешітелю Богу в Троіце едіному, ... потом людем простым абы, научывшыся мудрості, добре жівучы на свете, мілостівого Бога хвалілі, по тому яко же прілежыть на велікую высокость і велеможность імені Его святого». У той час «рускім языком» называлася старабеларуская мова, у адрозьненьні ад царкоўнаславянскай, званай «словенской».

Беларуская Біблія, выдадзеная Скарынам, значна апярэдзіла падобныя выданьні ў суседніх народаў, стаўшы другой пасьля чэскай друкаванай Бібліяй у славянскім сьвеце.

Што гэта значыла для Беларусі, яскрава сьведчыць такі прыклад. У Санкт-Пецярбургу, у бібліятэцы Акадэміі навук, захоўваецца ўнікальны, шыкоўна аздоблены помнік кніжнага мастацтва Беларусі пачатку XVI стагодзьдзя - Біблія на царкоўнаславянскай мове. Яе перапісваў адзін чалавек - Мацей з Тарапца, званы Дзесятым, на працягу пяці гадоў: пачаў у 1502 годзе ў Вільні, а скончыў у 1507 годзе ў Супрасьлі. Кніжны фаліянт Мацея Дзесятага па аб'ёму тэксту крыху пераўзыходзіць 23 кнігі Бібліі, выдадзеныя на працягу 1517-1519 гадоў у Празе беларускім першадрукаром. І хоць Скарына працаваў не адзін, калі ўлічыць тэхнічныя цяжкасьці пры падрыхтоўцы і выпуску кніг друкарскім спосабам, яго Біблію па выдатках чалавечае працы магчыма параўнаць з рукапіснай Бібліяй 1507 году. Прыблізна за такі самы час, калі Мацей Дзесяты перапісваў адну кнігу, Скарына змог падрыхтаваць да друку і выдаць некалькі сотняў камплектаў Бібліі. Паколькі наклад Скарынавых выданьняў сягаў паўтысячы асобнікаў, агулам за два з паловай гады зь ягонай друкарні ў Празе выйшла звыш 10 тысячаў кнігаў. Такую бібліятэку не змаглі б адолець сто перапісчыкаў і за дзесяць гадоў.

Скарына даў свайму народу Біблію на зразумелай мове, задавальняючы ў пэўнай меры кніжны голад, які існаваў тады ў Вялікім Княстве, ды і ў-ва ўсёй Усходняй Эўропе. Захавалася перапіска паміж пісарам вялікага князя літоўскага Якубам і маскоўскім дойлідам Ярмолічам, якія жылі напрыканцы XV ст. Якуб прасіў свайго маскоўскага прыяцеля прыдбаць для яго Пасланьні апостала Паўла, на што той даў адказ, што патрэбных кнігаў купіць гатовымі ён ня змог, і абяцаў замовіць іх у «дабрапісцаў». Калі нават вялікакняскі пісар адчуваў дэфіцыт кнігаў і шукаў іх за мяжою, то набыць Біблію шляхцічу ці месьцічу было яшчэ цяжэй.

У такіх умовах ужо толькі друкаваньне Бібліі само па сабе было рэфарматарскім крокам. Сучаснік Скарыны, каталіцкі кардынал Гозі, аднойчы сказаў: «Дазволіць народу чытаць Біблію - значыць даваць сьвятыню сабакам і кідаць пэрлы перад сьвіньнямі». Пазыцыі прыхільнікаў Рэфармацыі і яе ворагаў у гэтым пытаньні кардынальна розьніліся.

Але Скарына ня толькі імкнуўся зрабіць Біблію больш даступнай, ён прагнуў зрабіць яе як мага больш зразумелай чытачу. Палачанін сьцьвярджаў неабходнасьць асабістых адносінаў чалавека з Богам, адмаўляў патрэбу ў «пасярэдніках» паміж Словам Божым і веручым, акцэнтаваў увагу на вывучэньні Бібліі і жыцьці згодна са Словам Божым, «понеже не толіко докторове і люді вченыі в ніх разумеють, но всякій человек простый і посполітый, чтучы іх ілі слухаючы, можеть поразуметі, что ест потребно к душному спасенію его».